تغییر کاربری، نسخه شفابخش کاروانسراها، روزنامه شیراز نوین
مریم شمالیان- شیرازنوین
shomalianm@gmail.com
کاروانسرا بهلحاظ تاریخی محل استراحت و تأمینکننده امنیت و آسایش کاروانیان بوده است. نقش کاروانسرا در توسعه راهها و تجارت در دوران کهن بر کسی پوشیده نیست و کارکردهای مختلفش تا حوالی دوران ما زنده و پویا بوده است. میراث تاریخی از دورههای مختلف و نشانه امنیت و بلوغ حاکمیت و تسلطش بر راهها و مدیریت تجارت و سفرهای مردمان سرزمین است و همچنین حاوی نوعی از معماری نگرشهای گوناگون به ساخت چنین بناهایی نیز میباشد.
باززندهسازی کارکردهای مختلف کاروانسراها در جهت توسعه پایدار و معرفی کردن آنها در طرحهای جامع گردشگری آمایشی و ارائه راهکارهایی برای باززندهسازی این میراث تاریخی کشور در توسعه گردشگری پایدار، نقش مؤثری دارد؛ باززندهسازی و تغییر کاربری کاروانسراها یکی از روشهای برقراری رابطه معنادار بین گردشگری، کاروانسرا و توسعه پایدار است.
در این میان میتوان با تبدیل کاروانسراهای تاریخی به بازارچههای صنایعدستی یا مأمنی برای حضور گردشگران، در آنها روحی تازه دمید تا هم حفظ شوند و هم مرکزی برای درآمد پایدار مردمان بومی آن منطقه باشند.
استان فارس دارای کاروانسراهای تاریخی عدیدهای است که در اینجا به معرفی کوتاهی از کاروانسرای مُخَک جهرم، از آثار بهجامانده از عهد صفوی میپردازیم که در ضمن فرصتی برای تغییر کاربری آن در حال مهیا شدن است:
کاروانسرای مُخَک جهرم در گذشته به علت رونق اقتصادی بندرهای جنوب کشور، اهمیت خاصی داشت که تحت عنوان پروژه گردشگری خلاق هم مرمت شده است.
این کاروانسرا با زیربنای 1600 مترمربع در 30 کیلومتری جاده جهرم- شیراز و در بخش کردیان جهرم واقع شده است؛ این بنا شامل 2 کاروانسراست که با فاصله کمی از هم قرار دارند و در گذشته برای استراحت کاروانها استفاده میشدهاند.
دلیل قرارگیری این کاروانسرا در این محل وجود دو چشمه است که از بین رسوبات مارنی و سنگهایی از جنس شیل بیرون میآید؛ آب این چشمهها چندان مناسب نیست و به همین خاطر برای مصارف آشامیدنی بیشتر از آب ذخیره شده در آبانبارها استفاده میکردند.
از این دو بنای کاروانسرا در مجاورت هم، یکی از آنها کاملاً مخروبه و دیگری سالمتر است.
کاروانسرای اصلی با 18 حجره، امکانات زیادی برای روندگان از قبیل چاه آب، اسطبل اسب، شتر و قاطر برای تأمین آب مورد نیاز کاروانها و همچنین یک حلقه آبانبار در کاروانسرا داشته است.
یک کاروانسرای مربعی با ابعاد متفاوت
این بنا دارای پلانی به شکل مربع با ابعادی متفاوت است که در حدود 1211 مترمربع مساحت داشته و همچون بسیاری از کاروانسراهای میانراهی دیگر به دلیل لزوم امنیت بالا، تنها دارای یک در ورودی است که در ضلع جنوب آن قرار دارد. این بنا از نظر معماری به صورت پلانی متفرقه با حیاط مرکزی ساخته شده و در مرکز اضلاع شرقی و غربی دو حجره بزرگ و همچنین 6 حجره کوچک به چشم میخورد.
کاروانسرای مخک از نوع کاروانسراهای برونشهری چهارایوانی بوده است و از لحاظ ویژگی معماری، خصوصیات تزیینی، مصالح و ابعاد، تحتتأثیر عواملی همچون شرایط منطقه و مکان و از سوی دیگر قرار گرفتن در مسیر تجاری شیراز- بندرعباس ساخته شده است.
این کاروانسرا در مسیر جاده اصلی قرار دارد و به گفته برخی از کارشناسان، به منظور مراودات تجاری بین ایران و جنوب ایران با سایر کشورها در دورههای مختلف تاریخی چون صفویه و زندیه ساخته شده است.
کاروانسرایی به نام نخل کوچک
در سال 1250 هجری قمری که حاج محمدحسنخان ذوالقدر به حکومت جهرم رسید، اقدامات زیادی انجام داد که یکی از آنها ساخت و تعمیر کاروانسرای مخک بود.
کاروانسرای صفوی در دوره قاجار مخروبه شد و از نظر امنیتی شرایط خوبی نداشت؛ بنابراین به دستور محمدحسنخان، کاروانسرایی به همان سبک در مجاورت کاروانسرای قبلی در زمینی مربعشکل و از سنگ و ساروج ساخته شد.
درباره وجه تسمیه این مکان گفته میشود که مخک به معنای نخل کوچک است که به دلیل وجود چند نخل کوچک در این ناحیه این نامگذاری انجام شده است (در استانهای جنوبی مانند هرمزگان، بوشهر و جنوب کرمان به نخل، مغ یا مخ میگویند). این نخلها امروزه از بین رفتهاند و تنها یک درخت گز بزرگ در کاروانسرا وجود دارد که به شکلی عجیب و مانند یک مار تنومند به صورت افقی روی زمین رشد کرده است.
این کاروانسرا در دوره صفویه از کاروانسراهای مهم و معروف کشور بوده است؛ زیرا از این قسمت تا جهرم، منطقهای خشک و بیآب و علف بوده و در این بین استراحتگاه مهم دیگری هم وجود نداشته است.
در اغلب سفرنامهها و منابع تاریخی نیز به این کاروانسرا اشاره شده است؛ مثلاً در سال 1678 میلادی (1089 قمری) جان فرایر، پزشک انگلیسی که در استخدام کمپانی هند شرقی بود، از راه بندرهای جنوب به ایران آمد. وی در سفرنامهاش به این کاروانسرا اشاره کرد و نوشت: «نیمهشب به مخک سوخته رسیدیم، 22 مایل در پیش داشتیم. جایی که چندین پرچین وجود داشت و با بته آنها را تزیین کرده بودند و بیشتر مانند گیاه قیصوم بود. راهداران اینجا یک دزد قویبنیه را توقیف کرده بودند که بازرگانی بدبخت را که پارچههای هندی بر روی خر خود داشته، غارت کرده بود.»
فرایر پس از توضیحاتی دیگر در وصف کاروانسرا نوشته است: «در اینجا مجدداً در دروازه کاروانسرا، تاج اسلحههای ایرانی، منظورم چکشهای تیرکوب، شیپور و... وجود دارد.»
جملی کارری که در سال 1694 میلادی برابر با 1104 قمری به ایران مسافرت کرد هم در سفرنامه خود نوشته است: «به کاروانسرای موکاک (مُخک) رسیدیم. دو کاروانسرا پیش هم بود. قاطرها را به ردیف جلو آخورها بسته بودند. بلدرچینها دستهدسته روی زمین مینشستند و دانههای جو را که از علف چارپایان فرو ریخته بود، نوک میزدند.»
وصف مخک همچنین در برخی دیگر از سفرنامههای دوره قاجار نیز آمده است.
مخک در فرهنگ مردم جهرم جایگاهی ویژه دارد و در گذشته مردم برای استقبال از حجاج و مهمانان عالیرتبه به کاروانسرای مخک میرفتند. در اشعار محلی جهرم نیز نام این بنا بارها آمده است.
در قالب طرح گردشگری خلاق شهرستان جهرم، مرمت کاروانسرای مخک شهرستان جهرم با هدف فضاسازی، احیا و بازسازی برای تبدیل این اثر تاریخی به یک منطقه گردشگری به انجام رسیده است.
این اثر 35 حجره دارد که میتواند هم به عنوان اقامتگاه گردشگری و هم محلی برای بازدید علاقهمندان مورد استفاده قرار بگیرد.
بخشی از کاروانسرای تاریخی جهرم به بازارچه دائمی صنایعدستی تبدیل میشود
در این میان اتفاق خوبی هم که در حوزه گردشگری رقم میخورد، این است که بخشی از کاروانسرای تاریخی جهرم به بازارچه دائمی صنایعدستی تبدیل میشود؛ مدیرکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان فارس در این خصوص میگوید: بخشی از کاروانسرای تاریخی مخک در شهرستان جهرم به بازارچه دائمی صنایعدستی تبدیل میشود.
محمد ثابت اقلیدی با اشاره به بازدیدی که از شهرستان جهرم و برخی جاذبههای گردشگری و آثار تاریخی این شهرستان داشته، بیان میکند: بر معرفی مقاصد کمتر شناختهشده استان برای جذب گردشگر تأکید داریم؛ جهرم از شهرستانهای پرجاذبه گردشگری و آثار تاریخی ارزشمند در فارس است که دارای پتانسیلهای بالقوه و بالفعل متعددی است. وی اضافه میکند: یکی از آثار ارزشمند شهرستان جهرم، کاروانسرای تاریخی مخک است که قدمت آن به دوره صفوی بازمیگردد و در حال مرمت است؛ با توجه به تأکید رئیسجمهور و وزیر میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی مبنی بر ایجاد بازارچه دائمی صنایعدستی در هر شهرستان، به زودی این بازارچه در شهر جهرم و در این کاروانسرا راهاندازی میشود. ثابت اقلیدی به این موضوع نیز اشاره کرد که کاروانسرای تاریخی مخک در حال مرمت است و با مذاکراتی که با بهرهبردار مجموعه داشتیم، مقرر شد بخشی از این بنای ملی به بازارچه دائمی صنایعدستی تبدیل گردد. این اقدام در کمک به اشتغال در حوزه گردشگری و صنایعدستی و همچنین معرفی بیشتر کاروانسراهای تاریخی نقش مؤثری دارد.
تاکنون نظری برای این خبر ثبت نشده است!
ثبت نظر جدید
خبرهای تصادفی روزنامه شیراز نوین