شیرازنوین- سید محی الدین حسینی ارسنجانی

Arsanjani.moiin@gmail.com

اشاره
حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر حماسه‌سرای ایرانی و گویندهٔ شاهنامهٔ فردوسی است که در ناحیهٔ تابران توس خراسان در روستای پاژ به دنیا آمد و در شهر توس درگذشت و در باغ خانوادگی خویش به خاک سپرده شد. تندیس‌های گوناگون و بسیار از فردوسی در سراسر جهان ساخته شده است. این مقاله به معرفی تندیس‌های فردوسی ساخته شده به وسیلهٔ هنرمندان تندیس‌ساز و پیکرتراش در ایران و جهان می‌پردازد.
تندیس فردوسی در باغ نگارستان
مجسمهٔ فردوسی باغ نگارستان ساختهٔ لرنزی، استاد مجسمه‌ساز مشهور فرانسوی است. در سال  ۱۳۱۳ خورشیدی، پیش از برگزاری کنگرهٔ بین‌المللی فردوسی، حدود ۴۱۰دانشجوی ایرانی مقیم فرانسه هرکدام مبلغی در حدود ۲۰ تا ۱۰۰۰فرانک پیشکش کردند و مبلغ پانزده هزار فرانک گردآوری کردند و از لرنزی خواستند تندیس فردوسی را بسازد. با وجود کم بودن مبلغ اما لرنزی پس از آگاهی از نیت دانشجویان، مسئولیت ساخت این تندیس را پذیرفت. «ابراهیم چهرآزی»، متخصص اعصاب و روان و نمایندهٔ دانشجویان که قصد داشت به هر صورت در کنگرهٔ بین‌المللی فردوسی همکاری نماید، به درخواست لرنزی تندیس‌ساز، شعرهای شاهنامهٔ فردوسی را برای او خواند تا این استاد بتواند با الهام از اشعار حماسی فردوسی، تصویری از چهره او را طراحی کند. چهره این مجسمه متفاوت از چهرهٔ فردوسی در دیگر تندیس‌های ساخته شده در ایران به وسیلهٔ استادانی همچون ابوالحسن صدیقی است که علت آن برداشت استاد تندیس‌ساز فرانسوی از فردوسی است. این تندیس در محوطه باغ نگارستان نصب شد. باستانی پاریزی نیز در کتاب «شاهنامه آخرش خوش است» از صفحه ۳۵۶ تا ۳۸۰ فهرست اسامی آن ۴۱۰دانشجو را به همراه شرح چگونگی همکاری هریک در ساخت آن تندیس، آورده ‌است. محوطه اطراف تندیس فردوسی به گل‌گشت فردوسی مشهور بوده است.
تندیس فردوسی دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران
این تندیس به وسیلهٔ پارسیان هند به ایران پیشکش شد که در تاریخ ۱۰مهر ۱۳۲۴ در میدان فردوسی نصب شد و تا پیش از نصب تندیس جدید فردوسی ساختهٔ ابوالحسن صدیقی در این میدان قرار داشت؛ اما پس از نصب تندیس ابوالحسن صدیقی در این میدان در سال ۱۳۳۸، آن تندیس به دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران جا به جا شد و هنوز نیز در آن‌جا قرار دارد.
تندیس فردوسی درمیدان فردوسی تهران
تندیس فردوسی، اثر ابوالحسن صدیقی، میدان فردوسی تهران.تندیسی از جنس سنگ مرمر کارارا به ارتفاع سه متر که به وسیلهٔ ابوالحسن صدیقی در سال ۱۳۳۸۸ ساخته شد و کار نصب آن در میدان فردوسی تهران را فرزندش، فریدون صدیقی انجام داد. این تندیس در ۱۷خرداد ۱۳۸۸ طی مراسمی در میدان نصب شد. این تندیس در دوران پس از ساخت دچار آسیب‌های فراوان شده است که می‌توان به موارد زیر اشاره داشت: شکسته شدن انگشت تندیس فردوسی در نتیجهٔ آویزان کردن پوستر و سپس چسباندن آن با چسب بدون رعایت تکنیک‌های فنی و علمی مرمت، همچنین ترک برداشتن این تندیس در نتیجه گرمایش و سرمایش، پوشاندن آن با لایه کنیتکس و رنگ کردن آن.
تندیس فردوسی درآرامگاه فردوسی
تندیسی از جنس سنگ مرمر کارارا به ارتفاع ۱۸۵سانتی‌متر ساختهٔ ابوالحسن صدیقی در سال ۱۳۴۸۸ که در آرامگاه فردوسی واقع در شهر توس نصب شده‌است.
دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه فردوسی
تندیسی از جنس بتن مسلح به ارتفاع دو متر و ۲۰سانتی‌متر و قاعده یک متر که طی سه ماه به وسیلهٔ علی رجبی‌مقدم با الهام از تندیس فردوسی در آرامگاه وی در توس ساخته شده ‌است. این تندیس با پشتیبانی مؤسسه فرهنگی هنری فرهنگ‌سرای فردوسی در تاریخ ۲۵شهریور ۱۳۸۵ در محوطه دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد نصب شده است.
تندیس فردوسی ساختمان جدید کتابخانهٔ ملی ایران
تندیسی از جنس برنز به ارتفاع هفت و نیم متر ساختهٔ رضا امیر یاراحمدی که در محل ساختمان جدید کتابخانه ملی ایران، نصب شده ‌است. این تندیس از نظر اندازه بزرگ‌ترین تندیس ساخته شده از فردوسی است. پیشنهاد ساخت این تندیس را رضا امیر یاراحمدی، سازندهٔ این تندیس به مسئولان داده ‌است و علت برگزیدن تندیس فردوسی به عنوان نماد کتابخانه ملی ایران به دلیل اهمیت این شاعر حماسه‌سرای ایرانی در پاسداشت زبان فارسی از آلایش به زبان‌های دیگر بوده‌ است. از ویژگی‌های این تندیس نخست حالتی است که فردوسی دست روی پیشانی برده و سایبان بر چشم گرفته و به افق ادب پارسی که در دوران زندگی این شاعر در حال فراموشی بود را نظاره می‌کند، زبانی که همین شاعر نامدار ایرانی توانست آن را زنده نگاه دارد. دوم آن‌که بادی است که در لباس تندیس فردوسی افتاده ‌است و وضعیت دوران وی را نشان می‌دهد و اشاره به شعر شاهنامهٔ فردوسی دارد که شعر فردوسی به مانند کاخی بلند است که از باد و باران گزندی نمی‌یابد. سازندهٔ این تندیس همچنین تأکید دارد توفانی را نشان داده ‌است که در برگ‌های کتاب هم افتاده‌ است و می‌خواسته آن را ورق ورق و نابود کند. ریخته‌گری این تندیس در شهر باکو کشور آذربایجان و به وسیلهٔ نسیم عیسی‌اف انجام شده ‌است. عیسی‌اف، تنها ریخته‌گری کار را انجام داده ‌است و در هیچ‌یک از مراحل ساخت و حتی قالب‌گیری حضور نداشته‌ است. یاراحمدی علت ریخته‌گری تندیس در باکو را نبود امکان مناسب در ایران دانسته و نیز به دلیل ارزان‌تر تمام شدن پروژه ساخت این تندیس بزرگ عنوان کرده و توضیح داده است که ساخت این تندیس سرانجام با هزینه ۸۵میلیون تومان به پایان رسیده ‌است. در حالی که اگر ساخت آن در ایران انجام می‌گرفت دست‌کم سه برابر این قیمت هزینه برمی‌داشت.
تندیس فردوسی در ساختمان قدیم کتابخانهٔ ملی ایران
تندیسی ساختهٔ ابوالحسن صدیقی که به کتابخانهٔ ملی ایران پیشکش نموده بود و در گذشته در تالار ورودی کتابخانهٔ (ساختمان قدیم) در خیابان سی تیر قرار داشت. با جابه‌جایی ساختمان ظاهراً به تاقچه‌ای در پشت قفسه‌ها منتقل شده و دیگر در تالار ورودی جای ندارد.
کاخ نیاوران
تندیسی ساختهٔ علی قهاری کرمانی که در محوطه کاخ نیاوران تهران قرار دارد.
اهواز، ایران
تندیسی سه متری از سنگ مرمر یکپارچه به وزن هفت تن به دست عبدالعلی قسّامی ساخته شده است که وضعیت خرید آن به وسیله شهرداری اهواز هنوز مشخص نیست و به همین روی تاکنون در جایی نصب نشده است.
در پاریس، فرانسه
تندیسی از فردوسی به اندازهٔ یک متر و هفتاد و پنج سانتی‌متر بر سر در ساختمانی قدیمی در شهر پاریس نصب شده است. این ساختمان قدیمی که تندیس و سردیس بسیاری از مفاخر ایران را در خود جای داده است، اکنون به عنوان ساختمان اصلی سفارت ایران در فرانسه به وسیلهٔ کشور ایران خریداری شده است.
در مقر یونسکو، پاریس فرانسه
بنابر توافق و پیگیری‌های بنیاد فردوسی با نمایندگی ایران در یونسکو، قرار بود دو تندیس از فردوسی و پورسینا در محوطهٔ یونسکو در پاریس نصب شوند. طراحی دو تندیس را قرار بود اسفندیار ایمان‌زاده انجام دهد، اما این تندیس‌ها به دلیل کمبود اعتبار مالی با آن‌که طراحی و ماکت اولیه‌اش ساخته شده، هنوز نصب نشده است.
در رم، ایتالیا
تندیسی از جنس سنگ مرمر ساختهٔ ابوالحسن صدیقی که در سال ۱۹۵۸۸ طی یک مراسم رسمی در پارک ویلا بورگزه (Villa borghese) در شهر رم ایتالیا نصب شده‌ است.
در فریش‌هافن، آلمان
تندیسی که با رایزنی بنیاد فردوسی و با هماهنگی شهرداری شهر فریش‌هافن آلمان قرار بود در میدانی که به نام فردوسی نامگذاری شده نصب شود. اگرچه گمانه‌زنی‌های کارشناسی به وسیلهٔ بنیاد فردوسی برای ساخت این تندیس انجام شد، اما به دلیل کمبود اعتبار مالی تاکنون این تندیس ساخته نشده است.
در دوشنبه، تاجیکستان
تندیسی از فردوسی در شهر دوشنبه تاجیکستان وجود دارد که تاجیک‌ها پس از فروپاشی شوروی آن را جایگزین تندیس لنین کرده‌اند.
در بجنورد
تندیسی از فردوسی در میدان فردوسی این شهر وجود دارد. میدان فردوسی در راستای خیابان فردوسی  است که در دوطرف این خیابان نقاشی‌های مربوط به داستان‌های شاهنامه کشیده شده است.
در نیشابور
تندیسی از فردوسی در شهر نیشابور در میدان فردوسی (عراق) وجود دارد.
در کرمانشاه
در میدان فردوسی کرمانشاه پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ تندیسی از فردوسی نصب شده است. این مجسمه توسط ناصر خاورزاده طراحی و ساخته شده‌است. پیش از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ در این میدان مجسمه‌ای از محمدرضا پهلوی قرار داشت که در جریان تظاهرات‌های انقلاب توسط مردم پایین کشیده شد.
تندیس‌های ساختهٔ بنیاد فردوسی
سردیس فردوسی ساختهٔ افشین اسفندیاری در موزهٔ شهر سارایوو، بوسنی 
به کوشش بنیاد فردوسی و به وسیلهٔ افشین اسفندیاری، عضو امنای بنیاد فردوسی و هنرمند برجسته ایرانی، سه تندیس از فردوسی در اندازهٔ دو  و نیم متر با پایه ساخته شده است. این هنرمند تندیس‌ساز ایرانی در مدت شش ماه با ابداع روشی نوین برای تندیس‌سازی از مهرماه ۱۳۸۹ تا فروردین ۱۳۹۰ با پشتیبانی مالی و رایزنی‌های بنیاد فردوسی، توانسته است سه تندیس از فردوسی و دو تندیس از خیام و رودکی را برای بزرگداشت هزارهٔ سرایش شاهنامه بسازد. این سه تندیس ازفردوسی با طراحی‌‌های گوناگون هم‌زمان با برپایی اکسپوی جهانی شانگهای (مهرماه ۱۳۸۹) و بیست و هفتمین دورهٔ فستیوال جهانی زمستانی سارایوو (بهمن ماه ۱۳۸۹) و جشن جهانی نوروز در تاجیکستان (فروردین ماه ۱۳۹۰) در کمتر از یک  هفته ساخته شده است و پس از ساخت در این سه کشور به دانشگاه پکن در چین، موزهٔ شهر سارایوو در بوسنی و هرزگوین و موزهٔ ملی تاجیکستان در شهر دوشنبه به نشانهٔ دوستی مردم ایران از سوی بنیاد فردوسی، پیشکش نماید. در ضمن تندیس خیام در موزهٔ شهر سارایوو در بوسنی و هرزگوین (بهمن ماه ۱۳۸۹) و تندیس رودکی در موزهٔ ملی تاجیکستان (فروردین ماه ۱۳۹۰) هرکدام در مدت یک هفته با پشتیبانی بنیاد فردوسی و به دست افشین اسفندیاری هم‌زمان با ساخت تندیس فردوسی در آن دو کشور ساخته شده و در همان‌جا نگهداری می‌شود.
دیگر تندیس‌های فردوسی
از فردوسی تندیس‌های دیگری نیز ساخته شده ‌است، از جمله تندیس ساختهٔ رضا نیک‌سیرت و تندیس فردوسی ساختهٔ ابوالحسن صدیقی که به دلیل نگهداری نامناسب از بین رفته‌اند.همچنین سردیسی برنزی از فردوسی در جلوی در  ورودی ساختمان اصلی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در دارآباد شهر تهران نصب شده ‌است و نیز تندیسی به اندازه تندیس فردوسی که در میدان فردوسی شهر تهران نصب شده است به وسیلهٔ فریدون صدیقی ساخته شده است که به خاطر آسیب‌های جدی که به این تندیس وارد شده، ساخته شده ‌است تا پس از ساخت موزه‌ای برای آثار ابوالحسن صدیقی به آن موزه انتقال یابد، اما چون این موزه هنوز ساخته نشده است. این تندیس در جلوی در ورودی برج میلاد تهران نگهداری می‌شود. تندیس دیگری از فردوسی در شهر ایذه در استان خوزستان، در بولوار دانشجو در مقابل ساختمان دانشگاه آزاد اسلامی این شهر نصب شده ‌است. تندیسی از فردوسی نیز در میدان فردوسی شهر سلماس (شاهپور) قرار دارد که در بهمن ماه ۱۳۹۳ شهرداری اقدام به برچیدن این تندیس نمود؛ ولی «۲۱استاد زبان و ادب فارسی، تاریخ و فرهنگ ایران و شاهنامه‌شناس» با نگارش نامه‌ای به برداشتن آن اعتراض کردند و شهرداری سلماس با دستور وزیر کشور، مجبور به بازگرداندن این تندیس در اسفند همان سال شد. در شیراز نمایشگاه بین‌المللی گلستان تندیسی از فردوسی نصب گردیده، اما تندیس اصلی در پشت آرامگاه حافظیه و در مسیر گردشگری عرفان، جایی که تندیس‌های شاعران و برجستگان علمی و ادبی ایران و جهان قرار است نصب شود تندیس فردوسی نصب خواهد شد.