بهره‌مندی شیراز از فرصت تنگ سرخ، روزنامه شیراز نوین
گزارش: محمدمهدی شریفی
////اشاره:
در سال‌های گذشته، سیلاب‌های مخرب رودخانه خشک شیراز موجب تحمیل مشکلات و آسیب‌های فراوانی به کلان‌شهر شیراز و شهروندان شده است. رودخانه خشک از شاخه‌های مختلفی تغذیه می‌شود. یکی از این شاخه‌ها که همواره پتانسیل ایجاد سیلاب و مخاطرات پس از آن را دارد، تنگ سرخ است؛ بنابراین سازه‌ای برای کنترل این سیلاب طراحی شد. اگرچه از طراحی این پروژه حدود 2 دهه می‌گذرد، طی ماه‌های اخیر شاهد مطرح شدن مباحثی با موضوعات فنی یا زیست‌محیطی در ارتباط با آن هستیم؛ نظراتی که بعضاً موجب نگرانی افکار عمومی شده است. آنچه در قالب این مباحث به آن پرداخته شده، موضوعات و نگرانی‌هایی عمومی است که می‌تواند بدون داشتن اطلاعات کافی برای هر پروژه دیگری مطرح شود و با استخدام واژه‌هایی چون «نابودی»، «مرگ»، «بمب»، «بزرگ‌ترین تهدید» و... آرامش افکار عمومی را بر هم زند. طبیعتاً پاسخ‌گویی به چنین ادعاهایی که به صورت کلی و در عرصه عمومی مطرح می‌شود، دشوار خواهد بود؛ چون غالباً صورت سؤال نداشته و موضوع ایراد مبتنی بر اطلاعات دقیق نیست. با هدف طرحِ بخشی از دیدگاه‌ها، نظرات و پرسش‌ها و دریافت پاسخ تخصصی، گفت‌وگویی با مهندس امین قربانی مدیر مشارکت‌های مردمی و طرح‌های زودبازده شرکت آب منطقه‌ای فارس و نماینده مجری پروژه تنگ سرخ شیراز انجام داده‌ایم که در ادامه مطالعه می‌کنید:
پرسش: آیاپروژه تنگ سرخ مورد بازنگری قرار گرفته و مراحل تصویب مجدد را طی کرده است؟
پاسخ: در نیمه دوم سال 1401 به پیشنهاد شرکت آب منطقه‌ای و تأکید استاندار وقت فارس، کارگروه تخصصی متشکل از اساتید دانشگاه و نخبگان و مسئولان دستگاه‌های مرتبط ملی و استانی، تشکیل و طی چند جلسه امتیازات و چالش‌های پروژه از ابعاد مختلف نقد و بررسی شد. در نهایت مقرر شد با توجه به تغییر اقلیم و کاهش آبدهی رودخانه، اهداف مرتبط با تأمین و تخصیص آب به کلی کنار گذاشته شده و پروژه تنگ سرخ با تمرکز بر هدف اصلی یعنی «کنترل سیلاب» و با عنایت به چالش‌های مورداجماع کارگروه تخصصی مورد بازنگری قرار گیرد. مطالعات بازنگری طرح از اوایل 1402 آغاز و سیمای طرح به کلی دگرگون شد و بارزترین وجه آن، تغییر نوع سازه از «مخزنی» به «تأخیری- مخزنی» بود.
-مقصود از تغییر نوع سازه از مخزنی به تأخیری- مخزنی چیست و آیا در این بازنگری اثرش بر دریاچه مهارلو که یکی از مهم‌ترین چالش‌های موردتأکید منتقدان بوده، موردتوجه واقع شده است؟
در اهداف سابق طرح، تأمین 5میلیون مترمکعب از نیاز آبی باغ‌های قصردشت و نیز تخصیص 9.6میلیون مترمکعب جهت برقراری جریان آب در رودخانه خشک پیش‌بینی شده بود. طبیعتاً تحقق این دو هدف مستلزم ذخیره‌سازی آورد‌های سیلابی رودخانه در مخزن و رهاسازی آن‌ها هم‌زمان با نیازهای آبی پایین‌دست بود. به عبارت دیگر پروژه تنگ سرخ در طرح اولیه یک سد مخزنی بود که باید سالانه بیش از 14میلیون مترمکعب از آورد رودخانه را در خود ذخیره و برای مصارف مشخص تنظیم می‌کرد. همین عملکرد موجب دغدغه‌مندی و اعتراض آن دسته از دوستداران محیط‌زیست بود که این حجم از ذخیره‌سازی و مصرف را تعرض به حقابه دریاچه مهارلو و آسیبی به چرخه هیدرولوژیک آن تلقی می‌کردند. البته موافقان سد تنگ سرخ هم همواره پاسخ می‌دادند که وسعت حوضه آبریز سد تنها کمتر از 3 درصد کل حوضه آبریز دریاچه است و علی‌القاعده ذخیره و مصرف آورد این زیرحوضه کوچک نمی‌تواند تأثیرات منفی چشمگیری بر دریاچه مهارلو داشته باشد. اما در مطالعات بازنگری طرح، این چالش به طور کامل مرتفع و هدف اصلی، «کنترل سیلاب» شد. برای تحقق این هدف، سازه‌ای تأخیری- مخزنی احداث می‌شود که اولاً یک پهنه آبی تقریباً 70هکتاری را برای اهداف گردشگری در اختیار قرار می‌دهد، ثانیاً سرریز آن با دو آستانه روگذری، به نحوی طراحی شده که سیلاب‌ها را به طور موقت مهار کرده و پس از تسکین با دبی ایمن به سمت پایین‌دست روانه می‌کند. به عبارت دیگر پس از آبگیری اولیه و تشکیل دریاچه، آورد رودخانه چه به صورت سیلابی و چه غیرسیلابی در مخزن ذخیره نمی‌شود؛ بلکه با تأخیری چندساعته بدون دخالت بهره‌بردار، از سرریز پلکانی تخلیه شده و به رودخانه می‌ریزد. به این ترتیب سالانه بخش اندکی از آورد رودخانه به عنوان جایگزین تبخیر، در مخزن ذخیره می‌شود که تأثیر چندانی بر دریاچه مهارلو ندارد. به‌ویژه اینکه اکنون نزدیک به 85میلیون مترمکعب آب از حوضه رودخانه کُر (انتقال آب بین‌حوضه‌ای از سد درودزن) به شیراز منتقل می‌شود که حدود 70میلیون مترمکعب تولید پساب می‌کند و به سمت دریاچه مهارلو جریان می‌یابد. بنابراین در بازنگری سیمای طرح، با تغییر نوع سد تنگ سرخ از مخزنی به سازه‌ای تأخیری-مخزنی، دغدغه‌های مرتبط با دریاچه مهارلو به طور کامل مرتفع شده است.
- آیا تنگ سرخ روی گسل احداث می‌شود و آیا برای افزایش ایمنی در برابر زلزله تمهیداتی اندیشیده شده است؟
هیچ گسل فعال و لرزه‌زایی ساختگاه پروژه را قطع نکرده است. مهم‌ترین و نزدیک‌ترین گسل فعال، سبزپوشان است که تقریباً از فاصله 3 کیلومتری ساختگاه می‌گذرد. این گسل در مطالعات لرزه‌زمین‌ساخت به طور خاص مورد توجه و مطالعه بوده و در نهایت مبنای تعیین پارامترهای لرزه‌خیزی ساختگاه قرار گرفته است. در مطالعات اولیه طبق ضوابط نشریه شماره 624 سازمان برنامه و بودجه کشور، ضریب زلزله افقی ساختگاه معادل هجده‌صدم برآورد و برمبنای آن پایداری سد به صورت اطمینان‌بخشی کنترل شده بود. در عین حال در مرحله بازنگری مطالعات، نظر به اهمیت شهر شیراز که در پایین‌دست سد واقع شده، رعایت جنبه‌های محافظه‌کارانه در دستور کار قرار گرفت و با اعمال تغییر در ناحیه‌بندی بدنه سازه و استفاده از مصالح سنگ کوهی به جای آبرفت رودخانه‌ای، نسبت به مقاوم‌سازی بدنه اقدام و پایداری با ضریب بیست‌و‌پنج‌صدم کاملاً محافظه‌کارانه شد. شایان ذکر است، نشریه شماره 624 که مرجع تخصصی تحلیل و طراحی لرزه‌ای سدهای خاکی و سنگ‌ریزه‌ای است، حداکثر ضریب زلزله افقی را در بدترین شرایط لرزه‌زمین‌ساخت برابر دو دهم توصیه نموده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت سد تنگ سرخ به لحاظ لرزه‌خیزی یکی از مقاوم‌ترین سدهای ایران خواهد بود.
- آیا سد تنگ سرخ روی سازند گچساران ساخته می‌شود که میان‌لایه‌های گچی متعدد و ضخیمی در آن وجود دارد و انحلال آن‌ها می‌تواند پایداری سد را تهدید کند؟
قسمت انتهایی مخزن روی سازند گچساران واقع شده، اما سازه سد روی سازند آغاجاری احداث می‌شود. شاید به دلیل اینکه در 2 سوی دره تنگ سرخ و ترانشه‌های مشرف به بزرگ‌راه حسینی الهاشمی، سازند گچساران و بعضاً حفرات کارستیک مشاهده می‌شود، این گمان ایجاد شده که ساختگاه سد روی گچساران است. باید مدنظر داشت که دره تنگ سرخ ساختار ناودیسی دارد و سازند آغاجاری میانه این ناودیس، خاستگاه سد خواهد بود. سازند آغاجاری برخلاف گچساران لایه‌های گچی بسیار محدودی دارد که آن‌ها هم در حفاری پی، برداشته خواهد شد.
- آیا پتانسیل فرار آب از جناح چپ مخزن به سمت حوضه مجاور (شهرک‌های حافظ و شهید بهشتی) وجود دارد که پیامدهای بعدی آن یعنی نشست پی ساختمان‌ها و آسیب‌دیدگی آن‌ها محتمل باشد؟
برای اطمینان از این موضوع علاوه بر گمانه‌های قبلی، در مرحله بازنگری مطالعات، 4 گمانه اکتشافی جدید در جناح چپ مخزن، حفاری و بر اساس نتایج آن اکتشافات، اطمینان حاصل شد که در این جناح پتانسیل فرار آب به حوضه مجاور وجود نداردغ چرا که اولاً تراز آب زیرزمینی در این جناح به اندازه کافی بالاتر از رقوم نرمال مخزن است و همانند حائلی هیدرولیکی در برابر هرگونه فرار احتمالی آب عمل خواهد کرد. ثانیاً ساختار ناودیسی مخزن، مانع از ارتباط بین میان‌لایه‌های گچی سازند آغاجاری با سازند گچساران در حوضه مجاور است. بنابراین وقتی فرار آب به حوضه مجاور منتفی باشد، پیامدهای آن هم موضوعیت نخواهد داشت و احداث سد هیچ‌گونه تهدیدی برای شهرک‌های مجاور نیست.
- آیا این احتمال وجود دارد که تنگ سرخ همانند سد «درنه» لیبی، بر اثر وقوع یک سیلاب غیرقابل‌پیش‌بینی و محدودیت ظرفیت سرریز، دچار روگذری شده و در معرض تخریب قرار گیرد؟
در بازنگری اخیر ضمن آنکه مقدار سیلاب حداکثر محتمل (PMF) به صورت محافظه‌کارانه معادل با دو برابر دبی اوج سیلاب 10،000ساله، اختیار شد، ظرفیت گذردهی سرریز و ارتفاع آزاد سد به‌گونه‌ای طراحی شد که تا یک‌ونیم برابر سیلاب (PMF) بدون هرگونه روگذری تخلیه شود. هندسه و طول آستانه سرریز به نحوی است که چنانچه کمتر از یک متر به ارتفاع سد افزوده شود، ظرفیت گذردهی سرریز بالغ بر 2 برابر سیلاب (PMF) خواهد شد. به جرئت می‌توان گفت چنین تمهید محافظه‌کارانه‌ای مختص سد تنگ سرخ است و در سطح ملی نمونه مشابه ندارد؛ بنابراین موضوع احتمال روگذری بدنه سد در اثر سیلاب کاملاً منتفی است.
- آیا احداث سد تنگ سرخ در بالادست شهر شیراز تهدیدی بالقوه برای این شهر محسوب نمی‌شود؟
ابتدا باید این نکته را یادآور شد که شیراز اولین شهری نیست که در بالادست آن سدی ساخته می‌شود. در ایران و در دنیا سدهای متعددی در بالادست شهرها ساخته شده که حجم مخزن آن‌ها ده‌ها برابر تنگ سرخ است. نکته مهم این است که در طراحی و احداث چنین سدهایی باید ضرایب اطمینان چنان بالا اختیار شود که احتمال تخریب به سمت صفر میل کند. این همان رویکردی است که در احداث ساختمان‌ها و سایر سازه‌های شهری، متناسب با اهمیتشان اعمال می‌شود تا در برابر عوامل مخربی همچون زلزله مقاوم باشند. در بازنگری مطالعات سد تنگ سرخ هم با توجه به اهمیت و ضرورت ایمن‌سازی شهر شیراز، دو رویکرد اساسی مورد اهتمام بوده است؛ اول انتخاب حجم حداقلی، دوم حصول ضرایب اطمینان حداکثری. درمورد معیار اول، حجم مخزن ابتدا از 28میلیون مترمکعب به 17 و سپس به حدود 11میلیون مترمکعب کاهش پیدا کرده که از این میزان 7میلیون مترمکعب حجم مفید است. به عبارت دیگر حجم مخزن به عنوان یکی از پتانسیل‌های خطرآفرین تقریباً به حدود یک‌سوم حجم اولیه تقلیل یافته است. درمورد معیار دوم هم چنان‌که تشریح شد، ضرایب اطمینان سد در قبال زلزله و روگذری سیلاب بسیار محافظه‌کارانه انتخاب شده است؛ آنچنان که برای اهل فن، احتمال تخریب سد در اثر این عوامل منتفی است. در عین حال، شرکت آب منطقه‌ای فارس آمادگی دارد زمینه برگزاری جلساتی با صاحب‌نظران و متخصصان را فراهم کرده و ضمن دریافت دیدگاه‌ها و نظرات، به پرسش‌ها و ابهامات احتمالی به شکل کاملاً تخصصی پاسخ دهد.
تاکنون نظری برای این خبر ثبت نشده است!
ثبت نظر جدید
خبرهای تصادفی روزنامه شیراز نوین