میثم محجوبی- گروه گزارش
در تیرماه ۱۴۰۱ بود که کتیبه‌ای نویافته در تنگه بلاغی دشت پاسارگاد برای نخستین بار مشاهده شد. بنا بر گزارش مردمی در ۲۰ تیر ۱۴۰۱ دو کوهنورد از اهالی شهرستان پاسارگاد، تصویری را برای «مجتبی دورودی» عضو مرکز پژوهش‌های کتیبه‌شناسی پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید و پاسارگاد می‌فرستند که بنا بر گفته آن‌ها، دربردارنده علائمی ناشناخته بوده است.
همین امر سبب می‌شود که او به همراه کارشناسان پایگاه میراث جهانی پاسارگاد در محل تنگه بلاغی در مجاورت پاسارگاد حضور یابند.
متعاقباً یقین حاصـل می‌شود کـه آنچه مشاهده شده است، کتیبه‌ای نویافته به خط فارسی میانه (پهلوی کتابی) است. بدین ترتیب، بررسی تحلیل و خوانش کتیبه در اولویت پژوهش کارشناسان قرار گرفت. هم‌زمان با خوانش کتیبه و بررسی محتوای آن، باستان‌شناسان مستقر در پایگاه میراث جهانی پاسارگاد از مشاهده و مستندنگاری آثاری روی رودخانه پلـوار خـبـر دادند که در سال ۱۳۹۰ و در پی خشک‌سالی اخیر، مشاهده و مستندنگاری کرده بودند.
جالب اینکه این آثار در زیر کتیبه نویافته دیده شده و متن کتیبه را پشتیبانی می‌کنند.
فصل جدید در شناسایی پیشینه منطقه
عضو مرکز پژوهش‌های کتیبه‌شناسی پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید و پاسارگاد، در ارتباط با این کتیبه نویافته به خبرنگار شیرازنوین گفت: از این اثر می‌توان به عنوان تنها سند غیرتدفینی با اهمیت به خط و زبان فارسی میانه (پهلوی ساسانی) یاد کرد که تاکنون در دشت پاسارگاد به دست آمده است.
مجتبی دورودی افزود: درمورد دشت پاسارگاد و ارتباط تنگاتنگش با روزگار هخامنشی، مستندات فراوانی در دست است که بسیاری از پژوهشگران پیش‌تر بدان پرداخته‌اند. آثار و شواهد محدودی نیز از روزگار پساهخامنشی عهد حاکمان محلی فارس در ایــن بخش از استان فارس به دست آمده است؛ هرچند که پاسارگاد از دوره ساسانی نیز مستنداتی را ارائه داده، اما با این حال کشف کتیبه نویافته پاسارگاد به همراه یافته‌های باستانی جدید، فصل جدیدی را در شناسایی پیشینه این منطقه در روزگار ساسانی می‌گشاید.
دشواری‌ها و تلاش 2ساله
وی با بیان اینکه خواندن این کتیبه بسیار سخت بوده است، گفت: خط پهلوی به 2 دسته پهلوی کتیبه‌ای و پهلوی کتابی تقسیم می‌شود که این کتیبه با خط کتابی نوشته شده است. این نوع خط جزو سخت‌ترین خطوط باستانی برای خوانش به شمار می‌رود که همین امر و آسیب‌هایی که در طول سالیان دراز بر تن کتیبه نشسته بود، موجب طولانی شدن روند خوانش آن شد.
دورودی ادامه داد: بعد از خوانش هم باید در منابع معتبر به دنبال بررسی شخصیت‌ها و اسامی یادشده در کتیبه می‌گشتیم؛ مثلاً شخصی مثل زادان فرخ چه کسی بوده است که توانستیم نام او را در منابع عربی و روزگار ساسانی پیدا کنیم. این تحقیقات زمان‌بر بود و به دلیل حساسیتی که به جهت داوری مقاله و انتشار در نشریه علمی پژوهشی وجود دارد، سعی کردیم همه‌چیز به صورت علمی و متقن ارائه شود تا بتوان به خوبی از آن دفاع کرد. بنابراین کل پروسه تا چاپ نهایی و تأیید مقاله اندکی طولانی شد.
مدیر موزه مجموعه جهانی تخت‌جمشید همچنین گفت: علاوه بر خوانش کتیبه و بررسی مستندات باستانی مربوط به کتیبه نویافته، از دیگر اهدافی که می‌بایست بدان پرداخته می‌شد، بررسی تاریخی مربوط به کتیبه و متعاقب آن، پی بردن به ماهیت شخصیت‌های تاریخی که در کتیبه از آن‌ها یاد شده است، بود.
جزئیات و محتوای کتیبه
وی با بیان اینکه این کتیبه بـا عرض ۴۰ و طول ۹۰ سانتی‌متر دربردارنده سه قاب و سه نوشتار است، گفت: بخش اصلی کتیبه، قاب میانی است که با هشت سطر به صورت عمودی تحریر شده است؛ قاب‌های جانبی در بالا و پایین نوشته میانی دیده می‌شوند و به صورت افقی تحریر شده‌اند. قاب بالا نیز دربردارنده سه سطر و قاب پایین به نظر می‌رسد سه سطر داشته است.
دورودی افزود: اینکه کتیبه در چه زمانی نوشته شده و به چه فرد یا افرادی تعلق داشته است، پرسش‌های اصلی بود که در صدد پاسخ‌گویی به آن‌ها بودیم.
وی در خصوص محتوای کتیبه نیز گفت: در این کتیبه از ساخت پل و بندی باستانی سخن رفته است که به نظر می‌رسد به روزگار خسرو اول انوشیروان تعلق دارد؛ نکته جالب اینکه پیش از کشف این کتیبه باستان‌شناسان پایگاه میراث جهانی پاسارگاد، پی و شالوده پل و فراز راهی باستانی را درست در زیر کتیبه و روی رودخانه پلوار، مشاهده و مستندنگاری کرده بودند؛ بنابراین کشف این کتیبه اهمیت و ضرورت پرداختن بدان را به ویژه از منظر باستان‌شناسی و حفاظتی دوچندان می‌کند.
پیشینه کهن سنت حسنه وقف
عضو مرکز پژوهش‌های کتیبه‌شناسی پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید و پاسارگاد با بیان اینکه این کتیبه خبر از عملی عام‌المنفعه، یعنی پل‌سازی می‌دهد، گفت: در این کتیبه آورده شده است که همه این پل‌ها و راه‌ها وقف مردم شده است؛ بنابراین متوجه می‌شویم که سنت حسنه «وقف» پیشینه بسیار کهنی در ایران دارد.
این مدرس دانشگاه در ادامه به بیان نکته مهم دیگری پرداخت و اضافه کرد: کتیبه‌ها به دو گروه کتیبه‌های رجال و کتیبه‌های خصوصی تقیسم می‌شوند که کتیبه‌های رجال به آن دسته از کتیبه‌هایی گفته می‌شود که به بزرگان و شاهان تعلق داشته است. این کتیبه تازه کشف شده نیز جزو کتیبه‌های رجال به شمار می‌رود.
کشف کتیبه؛ اتفاقی خاص و ویژه
وی یادآور شد: آخرین کتیبه در این طبقه‌بندی متعلق به مهرنرسی در فیروزآباد بوده که وزیر سه پادشاه ساسانی یعنی (یزدگرد اول، بهرام گور و یزدگرد دوم) بوده است و کشف این کتیبه نویافته از روزگار انوشیروان، اتفاق بسیار خاص و ویژه‌ای به شمار می‌رود و پیشینه چنین نوشته‌هایی را تا روزگار انوشیروان پیش می‌آورد. نکته جالب دیگر نامی است که دشت پاسارگاد در روزگار ساسانی داشته است. یعنی ساسانیان این مکان را با نام دشت مُروآب می‌شناخته‌اند که امروزه به صورت دشت مُرغاب نیز از آن یاد می‌شود.
دورودی در پایان گفت: با وجود اینکه نگارندگان مقاله تمامی تلاش خود را برای خوانش هرچه بهتر این کتیبه به کار گرفته‌اند، اما بررسی‌های بیشتر از سوی پژوهشگران و دانشمندان در ارتباط با متن و ساختار پیرامونی آن، همچنان ضروری به نظر می‌رسد.