امضای توافق راهبردی و جامع با روسیه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دوستان ایران در نظام بین‌الملل، نشانگر جایگاه خاص مسکو در منظومه متوازن دیپلماسی دولت چهاردهم است و از این منظر این توافق نیازمند نگاهی خاص و جامع به تمام بندهای آن خواهد بود.
هم‌زمان با نزدیک شدن به زمان امضای موافقت‌نامه جامع میان ایران و روسیه، نگاهی به این توافق و آنچه تهران و مسکو از این رهگذر در پی رسیدن به آن هستند، نشان می‌دهد که پرداخت‌های حاشیه‌ای و فشارهای خارجی ثالث می‌تواند مزیت‌های آن را برای دو طرف تحت‌الشعاع قرار دهد و ازاین‌رو هر دو کشور باید نهایت هوشیاری را هم در ایجاد بسترهای اجرایی و هم ضرورت‌های حفظ آن مدنظر داشته باشند.
 اهمیت روسیه در نگاه متوازن دولت چهاردهم
پیوندهای عمیق تاریخی و نزدیکی جغرافیایی میان ایران و روسیه، روابط دو کشور را برای هر دولت مستقری در تهران و مسکو مهم می‌سازد و این قاعده در دولت چهاردهم هم برقرار است. «مسعود پزشکیان» و «ولادیمیر پوتین» رؤسای‌جمهور ایران و روسیه ۲۰ مهرماه (۱۱ اکتبر) برای نخستین‌بار در عشق‌آباد ترکمنستان دیدار کردند و ۲۸ دی‌ماه ۱۴۰۳ (۱۷ ژانویه ۲۰۲۵) هم قرار است در مسکو دیدار تازه کنند. تاریخی که از آن به‌عنوان زمان امضای موافقت‌نامه جامع بین دو کشور هم یاد می‌شود. «موافقت‌نامه جامع همکاری‌های راهبردی» نام دقیق توافقی ۲۵ساله است که ایران و روسیه معتقدند می‌تواند به ارتقای روابط دو کشور کمک مضاعفی کند.
به گزارش ایرنا، روسیه و جمهوری اسلامی ایران امروز در سه حیطه مهم روابط دوجانبه، تعاملات منطقه‌ای و نقش‌آفرینی در عرصه‌های بین‌المللی مسیری طولانی در همراهی و همکاری پیش رو دارند. انرژی، فناوری‌های نوین، اقتصاد و صنایع نظامی و دفاعی مهم‌ترین محورهای روابط دوجانبه میان مسکو و تهران هستند. هر دو کشور به‌واسطه دارا بودن منابع عظیم گاز و نیاز به استفاده از فناوری‌های هسته‌ای برای تأمین نیازهای خود می‌توانند کنار یکدیگر قطب تازه‌ای تعریف شوند.
جمهوری اسلامی ایران به‌واسطه چهار دهه تحریم تکنولوژیک در بسیاری از فناوری‌های نوین‌ توانسته است به دستاوردهای قابل قبولی دست یابد، همراهی روسیه در بهبود و یا بهره‌گیری از این تکنولوژی‌ها افق ویژه‌ای را در روابط دو کشور خواهد گشود. در نیمه نخست سال جاری یک میلیون و ۳۰۰هزار تن کالا به ارزش ۴۹۴میلیون دلار به روسیه صادر و ۱.۱میلیون تن کالا به ارزش ۷۹۷میلیون دلار از روسیه وارد کشور شده است. عمده‌ترین کالای وارداتی از روسیه شامل طلا به اشکال خام بوده که ۲۲ درصد از ارزش کل واردات از این کشور را شامل شده است و این بزرگ‌ترین هشدار ممکن در تعاملات تجاری است تا گستره آن محدود به مواد و کالای خام نماند.
 از موافقت‌نامه جامع ایران و روسیه چه می‌دانیم؟
سامان بخشی به روابط و تعاملات دو کشور با توجه به تعدد موضوعات مطرح در آن، نیازمند توافقاتی جامع بود که ضرورت آن از سال ۲۰۰۱ میلادی مورد توجه ویژه دولت‌ها در مسکو و تهران قرار گرفت. در دو دهه گذشته و در راستای پرداختن به این ضرورت، متون مختلف با بندها و مفادی نوشته و تکمیل شد و به نظر می‌رسد توافقی که ۲۸ دی‌ماه سال جاری امضا خواهد شد؛ کامل‌ترین این نسخه‌هاست و ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی گسترده‌تری را در بر خواهد گرفت. توافقی که «ماریا زاخارووا» سخن‌گوی وزارت امورخارجه روسیه، آن را «معاهده بزرگ و بی‌سابقه» با ایران توصیف کرده است.
توافق جامع راهبردی میان روسیه و ایران که اسناد آن از بهمن ۱۴۰۰ و در پی سفر رئیس‌جمهور فقید در دستور کار وزرا و معاونان قرار گرفت، به گفته اسماعیل بقائی، سخن‌گوی وزارت امورخارجه ایران، به‌طور مستمر در میزهای بررسی و رایزنی دوطرف قرار داشت تا پایان ماه جاری شرایط امضا را یافته و در نشست رسمی دو رئیس‌جمهور امضا خواهد شد. از مفاد و مواد و جزئیات این قرار داد، هنوز جزئیاتی مشخص در دسترس نیست اما بر اساس آنچه زاخارووا و دیگر مقامات روس، اعلام کرده‌اند؛ این توافق شامل همکاری‌های حوزه انرژی، حمل‌ونقل، صنعت، کشاورزی و فرهنگ است و می‌تواند نقطه‌عطفی در روابط دو کشور باشد. این توافق در کنار محورهای مشخص و کلی آن، در برگیرنده همکاری‌های دوجانبه در زمینه رسانه، آموزش، اکتشاف فضا و سیستم پرداخت مشترک بانکی خواهد بود، یعنی دقیقاً حوزه‌هایی که هر دو کشور تحت‌فشار و تحریم هستند. در کنار تمام این موارد اما سرمایه‌گذاری روسیه در حوزه انرژی و حمل‌ونقل ایران مهم‌ترین محور این توافق راهبردی خواهد بود. ساخت و تجهیز خطوط بزرگ انتقال گاز، سوآپ گازی و نفتی، ساخت و ارتقا پالایشگاه‌های ایران زیرمجموعه همکاری‌های حوزه انرژی خواهد بود. در حوزه حمل‌ونقل هم ایران و روسیه گرچه پرونده‌های کریدوری باز و بسته دارند اما کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) مهم‌ترین آن‌هاست. گذرگاهی که توافق احداث آن بیست و پنج سال پیش؛ سپتامبر ۲۰۰۰ (شهریور ۱۳۷۹) باهدف ایجاد مسیری تجاری و استراتژیک میان هند و اروپا و با همراهی روسیه و ایران امضا شد. نخستین محموله این شاهراه ترانزیتی هم ژوئن ۲۰۲۲ (خرداد ۱۴۰۱) از مبدأ روسیه به مقصد هند و از مسیر ایران ارسال شد. این گذرگاه که در امتداد خزر روسیه را به مناطق جنوبی ایران و از آن طریق به اقیانوس هند و آب‌های آزاد متصل می‌کند. به گفته «کاظم جلالی» سفیر ایران در روسیه این کریدور و جزئیات اجرایی شدن آن در کنار موافقت‌نامه جامع و چند سند دیگر در سفر آتی رئیس‌جمهور امضا خواهد شد.
 توافق جامع نیازمند نگاه جامع
نقشه راهی که ایران و روسیه برای آینده همکاری و روابط خود کشیده‌اند؛ بیش از هر توافق‌نامه یا سندی از سوی طرف‌های ثالث مورد کنجکاوی‌های سیاسی قرار گرفته و هم‌زمان با نزدیک شدن به امضای آن گمانه‌زنی درباره مفاد آن به محور تحلیل‌های خبری و رسانه‌ای تبدیل شده است. واقعیت آن است که این توافق هم مانند بسیاری از اسناد بالادستی تحت‌تأثیر پارامترها و یا متغیرهای محیطی قرار می‌گیرد که وزن و تأثیر هریک از آن‌ها متفاوت و نیازمند دقت طرفین توافق درباره این وزن و تأثیر است.
یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها درباره این توافق و عوامل خارجی اثرگذار، این است که تغییر شرایط در سوریه، بر توافق جامع آتی میان ایران و روسیه به‌عنوان مهم‌ترین بازیگران این میدان، چه تأثیری خواهد داشت؟ پرسشی که سرگئی لاوروف وزیر امورخارجه روسیه در پاسخ به آن تصریح کرده است: «وضعیت سوریه نیازی به تغییرات در توافق‌نامه شراکت استراتژیک بین روسیه و ایران ایجاد نکرده است و این توافق آماده امضا است». وزیر امورخارجه روسیه این توافق را «جدید و بزرگ» توصیف کرده و گفته است: متن آن مدت‌ها پیش آماده و توسط طرفین توافق شده، جامع، بلندمدت و چهارفصل است و از این نظر نیازی به هیچ‌گونه اصلاحات ندارد.
لاوروف هدف این توافق را تثبیت قانونی پیشرفت بی‌سابقه در روابط دوجانبه اعلام کرد که در سال‌های اخیر حاصل شده و ورود این روابط به سطح شراکت استراتژیک را نشان می‌دهد.
او در ادامه اظهار داشت: «البته چنین سند جامعی شامل یک بعد بین‌المللی نیز می‌شود. ازجمله موارد دیگر، این توافق به تقویت تعامل در راستای منافع صلح و امنیت در سطوح منطقه‌ای و جهانی توجه ویژه‌ای دارد و تمایل مسکو و تهران را برای همکاری نزدیک‌تر در زمینه‌های امنیت، دفاع، مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی، و مقابله با بسیاری از چالش‌ها و تهدیدات مشترک دیگر بیان می‌کند».
تهران و مسکو را مجموعه‌ای از شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی، ضرورت‌ها، نیازها و منافع در بلوک تازه‌ای از قدرت قرار داده که سازمان‌هایی چون بریکس قالب‌های آن هستند. این بلوک تازه بدون حضور و نقش‌آفرینی غرب و ازاین‌رو کانون مخالفت آن‌هاست اما کشورهای عضو آن چون ایران و روسیه نقاط مشترک بسیاری دارند. اتحادیه اروپا و آمریکا هم‌زمان با آغاز جنگ میان روسیه و اوکراین تحریم‌های شدیدی علیه مسکو وضع کرد و تهران هم سیبل انواع تحریم‌های اقتصادی و سیاسی در چهار دهه گذشته بوده است. جنگ اوکراین در کنار تراژدی خلق شده در غزه از سوی رژیم صهیونیستی سطح تنش را در منطقه و جهان با افزایش چشم‌گیری روبه‌رو و دو کشور را بیش از گذشته به‌هم نزدیک کرده است.  این اصل غیرقابل انکار که تعلل طرف روسی را در امضای این توافق به تعجیل تبدیل کرده گرچه استراتژیک و راهبردی تعریف می‌شود اما تمرکز و تأکید بیش از اندازه بر شماری از بندهای آن، بازی کردن در زمین همان طرف‌های ثالثی است که در تلاشند تا تمام این توافق را به بند نظامی و امنیتی گره زده و بر سطح تنش بیافزایند. واقعیت آن است که تأکید بر بندهای خاص توافق، با توجه به شرایط موجود جهان نه به نفع روسیه است نه ایران. روسیه پس از آغاز جنگ اوکراین خواسته یا ناخواسته با پردازش رسانه‌ای پررنگ درباره قدرت پهپادهای ایرانی و انفعال در برابر اتهام‌های وارده به تهران از سوی اروپا در حوزه کمک به روسیه در تأمین تجهیزات نظامی مورد نیاز در این جنگ، پای تهران را به این صحنه به‌عنوان شریک جنگ باز کرد و این در حالی است که نه منافع و نه دکترین دیپلماسی- نظامی ایران تمایلی به چنین شراکتی نداشت و تهران چه در زمان دولت سیزدهم و اکنون، تصریح و تأکید دارد که الف) ارسال پهپهادها به روسیه مربوط به پیش از جنگ اوکراین است و تهران موشکی به مسکو تحویل نداده است. ب) جمهوری اسلامی ایران هرگز جنگ را راه‌حل هیچ بحرانی نمی‌داند و برای پایان دادن به درگیری‌های میان روسیه و اوکراین بارها اعلام آمادگی کرده است. 
با‌این‌وجود تعلل مسکو در تأیید مستقیم و صریح مواضع ایران، زمینه‌ساز تحریم‌ها، تنش‌ها و فشارهای بیشتر از سوی اتحادیه اروپا علیه تهران شده و تروئیکای اروپا تاکنون چند دور بابت اتهام کمک نظامی به روسیه در جنگ اوکراین ایران را تحت‌فشار قرار داده‌اند که آخرین آن در تابستان و تحریم بی‌سابقه شرکت هواپیمایی ایران‌ایر بوده است.
 برای تهران همکاری دفاعی با تمام کشورهای مستقل جهان، موضوعی اولویت‌دار است اما در مقطع کنونی اولویت تهران از توافق با هر کشور و دولتی جذب سرمایه‌های اقتصادی در حوزه‌های مختلف به‌ویژه انرژی و حمل‌ونقل است. طرف روسی هم با درک این مهم پشت میز حاضر خواهد شد تا به توصیف لاوروف وزیر خارجه روسیه توافقی بزرگ را با ایران امضا کند. صنایع نظامی و تسلیحاتی گرچه از مهم‌ترین موضوعات مطرح در روابط اقتصادی و تعاملات میان ایران و روسیه و مهم برای هر دوطرف است اما نه می‌توان و نه باید روابط را محدود به آن دانست. تجربه ثابت کرده در شرایط عدم توازن در روابط در سیاست خارجی، افکار عمومی نسبت به مفاد یک توافق در شرایطی که قابل تعبیر به
برد-برد برای هر دوطرف نباشد حساسیت ویژه نشان می‌دهند و به نظر می‌رسد که درباره بندهای نظامی و دفاعی این توافق که مورد اشاره تأکید و چندباره وزیر خارجه روسیه بوده باید برای مردم شفاف‌سازی بیشتری صورت بگیرد.