بررسی پدیده میکرواسلیپ یا ریزخواب در گفت‌وگو با دکتر خسرو صادق‌نیت، فلوشیپ طب خواب؛
خواب‌آلودگی، مرگ‌بارترین عامل تصادفات جاده‌ای
 
(بخش دوم و آخر)

در همین ساعات، ساعت درونی بدن نیز خواب‌آلودگی را تحریک می‌کند و هم‌زمان این دو باعث افزایش خواب‌آلودگی و درنتیجه شروع خواب ما می‌شود. حالا اگر فردی در طول روز، مثلاً بعدازظهر، خوابیده باشد، طول مدت بیداری او کمتر خواهد شد و در نتیجه یکی از این دو عامل ایجادکننده‌ خواب‌آلودگی کاهش می‌یابد.
بااین‌حال، ساعت درونی بدن که تأثیر قوی‌تری دارد، همچنان به بدن فرمان خواب می‌دهد. به همین دلیل، حتی اگر فرد در طول روز استراحت کرده باشد، شب‌ها نمی‌تواند با کیفیت روز بیدار بماند؛ زیرا ساعت درونی بدن همچنان او را به خوابیدن سوق می‌دهد.
- چه عوامل دیگری می‌توانند باعث خواب‌آلودگی شوند و خطر تصادف را افزایش دهند؟
علاوه بر آنچه ذکر شد، مصرف برخی داروها و مواد خوراکی نیز می‌توانند باعث خواب‌آلودگی شوند و بدون اینکه فرد متوجه باشد، هوشیاری او را کاهش داده و خطر تصادف افزایش می‌یابد. مانند:
داروهای خواب‌آور: داروهای خواب‌آور به‌طور مستقیم باعث کاهش هوشیاری و افزایش خواب‌آلودگی می‌شوند.
داروهایی با عارضه خواب‌آوری: بسیاری از داروها، اگرچه مستقیماً برای خواب تجویز نمی‌شوند، اما عارضه جانبی آن‌ها خواب‌آلودگی است. ازجمله: برخی داروهای ضدحساسیت (مانند آنتی‌هیستامین‌ها)، بعضی از شربت‌های ضدسرفه، برخی داروهای اعصاب و روان و... مصرف این داروها می‌تواند باعث کاهش تمرکز و هوشیاری شوند، درحالی‌که فرد ممکن است متوجه تأثیر آن‌ها نباشد.
الکل: مصرف الکل هم باعث کاهش هوشیاری و دقت می‌شود و هم اثر خواب‌آوری دارد.
غذاها: اگرچه غذا به‌طور مستقیم عامل خواب‌آلودگی نیست، اما پس از صرف وعده‌های غذایی، خون‌رسانی به دستگاه گوارش افزایش می‌یابد و این موضوع می‌تواند سطح انرژی و توان فعالیت فرد را کاهش دهد. به همین دلیل، توصیه می‌شود رانندگان پس از صرف غذا استراحت کافی داشته باشند و از رانندگی طولانی خودداری کنند.
- وقتی در زمان خواب‌آلودگی رانندگی می‌کنیم، چه اتفاقی ممکن است رخ بدهد؟
اگر در زمان خواب‌آلودگی که زمان طبیعی خواب فرد است، رانندگی کنیم، دو اتفاق ممکن است رخ دهد؛ نخست، در شرایطی که جاده کسالت‌آور و یکنواخت باشد و هیچ عامل تحریکی وجود نداشته باشد، ممکن است فرد دچار حمله خواب شود. در این حالت، فرد پشت فرمان به خواب می‌رود و در نتیجه تصادف رخ می‌دهد. اما اتفاق دوم که می‌تواند بسیار خطرناک باشد، زمانی است که فرد در حین رانندگی، در ظاهر بیدار به نظر می‌رسد، اما مغز او برای چند ثانیه وارد حالت خواب می‌شود. در این شرایط، فرد نشانه‌های معمول خوابیدن، مانند بسته شدن چشم‌ها، شل شدن بدن یا افتادن سر را ندارد؛ اما مغز او برای ۵ تا ۱۵ ثانیه در حالت خواب قرار می‌گیرد. این وضعیت که میکرواسلیپ یا ریزخواب نام دارد، موجب می‌شود راننده در آن بازه زمانی هیچ‌گونه درکی از محیط اطراف خود نداشته باشد.
پژوهش‌های علمی با بررسی نوار مغزی نشان داده‌اند که امواج مغزی در این لحظات، الگوی خواب را نشان می‌دهند. در این مدت، فرد در ظاهر بیدار است، اما واکنش‌های او به اتفاقات بیرونی متوقف می‌شود. برای مثال، اگر راننده‌ای با سرعت ۸۰ کیلومتر در ساعت در حال حرکت باشد و برای 5 تا 10 ثانیه دچار میکرواسلیپ شود، طی ده‌ها متر حرکت اتومبیل، راننده هیچ مانعی را تشخیص نمی‌دهد و در صورت وجود مانع، بدون هیچ واکنشی به‌شدت با آن برخورد می‌کند. اگر جاده پیچ داشته باشد، خودرو بدون تغییر مسیر به حرکت خود ادامه می‌دهد و در صورت قرار گرفتن در کنار دره، به دره سقوط خواهد کرد.
بسیاری از رانندگان، به ویژه رانندگان حرفه‌ای که شب‌ها رانندگی می‌کنند، چنین تجربه‌ای را داشته‌اند. بسیاری از آن‌ها تجربه‌ خود را چنین بیان می‌کنند که حین رانندگی در شب برای چند لحظه متوجه محیط اطراف نشده‌اند، از کنار تابلوهای راهنمایی رد شده‌اند، اما آن‌ها را ندیده‌اند یا گاهی از خطوط جاده‌ای عبور کرده یا به سمت کناره‌های جاده منحرف شده‌اند. این حالت (میکرواسلیپ) یکی از دلایل اصلی واژگونی و تصادفات جاده‌ای در شب است. برخی از رانندگان خوش‌شانس بوده‌اند و در آن ۵ تا ۱۵ ثانیه، مسیر را بدون مواجهه با مانع گذرانده‌اند؛ اما همیشه هم این‌گونه نیست. تصادفاتی که در نتیجه میکرواسلیپ رخ می‌دهند، به‌دلیل عدم عکس‌العمل راننده، معمولاً شدید و مرگ‌بار هستند.
- پس میکرواسلیپ با چرت‌زدن تفاوت دارد؟
بله کاملاً فرق می‌کند. در چرت زدن، بدن به‌طور کامل وارد مرحله خواب با همه خصوصیات آن می‌شود. چشم‌ها بسته می‌شوند، عضلات شل می‌شوند و سر و دست‌ها به طور طبیعی می‌افتند و معمولاً مدت‌زمان چرت زدن چند دقیقه می‌باشد. اما درمورد میکرواسلیپ، هیچ‌کدام از این علائم خواب دیده نمی‌شود. عضلات بدن سفت هستند، دست روی فرمان باقی می‌ماند، چشم‌ها بازند، ولی مغز در حالت خواب است. فرد معمولاً متوجه نمی‌شود که وارد مرحله میکرواسلیپ شده و تنها پس از پایان این مرحله ممکن است متوجه شود که برای ۱۰ یا ۱۵ ثانیه هیچ درکی از محیط اطراف نداشته است. پیش از وقوع میکرواسلیپ هم هیچ‌گونه هشدار یا علامتی وجود ندارد که فرد یا اطرافیان او را آگاه کند و به او نشان دهد که مغز در حال ورود به این وضعیت است.
- آیا راهی برای تشخیص یا اندازه‌گیری میکرواسلیپ وجود دارد؟ به‌خصوص برای استخدام رانندگان.
خیر، هیچ راهی برای تشخیص یا اندازه‌گیری دقیق این عارضه وجود ندارد و می‌تواند برای هر فردی رخ دهد. بنابراین، بسیار مهم است که بدانیم این عارضه معمولاً در اوج خواب‌آلودگی فرد اتفاق می‌افتد؛ یعنی از حدوداً ساعت 11-12 شب تا حدود 6-7 صبح و به‌میزان به مراتب کمتر در ساعات ۱ تا ۴ بعدازظهر. البته این بدان معنا نیست که خواب‌آلودگی در ساعات دیگر وجود ندارد؛ هر زمان که فرد خواب کافی نداشته باشد، ممکن است در هر ساعتی از شبانه‌روز دچار این عارضه شود. اما این ساعات، زمان‌هایی هستند که ساعت بیولوژیکی بدن بیشترین قدرت را دارد و در این زمان‌ها، احتمال وقوع میکرواسلیپ بسیار بیشتر است.
- چگونه می‌توان از خواب‌آلودگی هنگام رانندگی جلوگیری کرد و چه نکاتی را باید رعایت کرد تا خطر تصادفات کاهش یابد؟
توصیه اکیدی که برای پیشگیری از این حوادث داریم، این است که در درجه اول در ساعت‌هایی که اوج خواب‌آلودگی است و ساعت درونی‌ می‌گوید «بخواب»، به‌ویژه بین ساعت ۱۲ شب تا ساعت ۶ صبح، سعی کنید رانندگی نکنید.
دوم اینکه اگر مجبورید در این ساعت‌ها رانندگی کنید، حتماً شب قبل و بعدازظهر همان روز، استراحت و خواب کافی داشته باشید تا نیاز خوابتان کمتر شود و شدت خواب‌آلودگی کاهش پیدا کند.
سوم اینکه در حین رانندگی به فاصله‌های مشخص و از قبل تعیین‌شده (یعنی هر100 تا 150 کیلومتر یا هر 1 تا 5/1 ساعت) متوقف شوید؛ هرچند احساس خواب‌آلودگی نداشته باشید. کمی راه بروید، آبی به صورت بزنید، چای یا قهوه‌ای بخورید و دوباره حرکت کنید تا یک ساعت یا ۱۰۰ کیلومتر بعد و دوباره توقف داشته باشید تا در نهایت به سلامت به مقصد برسید.
یادتان باشد که برخی باورها کاملاً غلط است و باید از آن‌ها دوری کنید؛ مثلاً اینکه اگر شیشه را پایین بکشیم و خود را در معرض باد خنک قرار دهیم یا اگر رادیو و آهنگ گوش بدهیم، خواب‌آلودگی از سرمان می‌پرد یا اگر تخمه و آجیل بخوریم، خواب‌آلودگی برطرف می‌شود. هیچ‌کدام از این باورها درست نیست؛ بنابراین توصیه می‌شود که از این باورهای غلط دور باشید.
در مسیرهای طولانی، اگر همراهی داشته باشید که حواسش به شما باشد و در صورت مشاهده علائم خواب‌آلودگی از شما بخواهد که توقف کنید، می‌تواند بسیار مفید باشد؛ چراکه گاهی خودتان متوجه خواب‌آلودگی‌تان نمی‌شوید. 
یکی از نکات مهم دیگر این است که معمولاً وقتی به مقصد نزدیک می‌شوید، تصمیم می‌گیرید که دیگر استراحت نکنید و خودتان را زودتر به مقصد نهایی برسانید تا در مقصد نهایی یا منزل خود استراحتی کامل و مطلوب داشته باشید. این رویکرد باعث می‌شود که خود را وادار به تحمل هرچه بیشتر و مقابله با خواب‌آلودگی هرچند شدید کنید و در نهایت به مرحله‌ای برسید که خواب‌آلودگی شما به‌طور ناخودآگاه منجر به حملات خواب شود و حادثه‌ای که نباید، رخ دهد. به همین دلیل متأسفانه شاهد هستیم که در فاصله ۳۰ تا ۵۰ کیلومتری از مقصد، بیشترین حوادث رخ می‌دهد. زیرا در این مرحله، علائم خواب‌آلودگی را نادیده می‌گیرید و تلاش می‌کنید هرچه سریع‌تر به مقصد برسید. همین نگرش غلط و شایع باعث شده تا 60 درصد حوادث در فاصله ۳۰ تا ۵۰ کیلومتری از مقصد رخ دهد.
توصیه می‌شود که هیچ‌گاه این باور غلط را دنبال نکنید که «بگذارید برسیم و بعد استراحت کنیم». حتی اگر فاصله کمی تا مقصد مانده باشد، بهتر است یک استراحت کوتاه داشته باشید و سپس با اطمینان بیشتری ادامه مسیر را طی کنید. استراحتی کوتاه، بین ۵ تا ۱۵ دقیقه کافی است. اگر خوابتان می‌برد، چرتی بزنید و اگر خوابتان نمی‌آید، حتی با بستن چشم‌ها به مدت کوتاهی استراحت کنید. پس از آن، کمی قدم بزنید، آبی به صورتتان بزنید، چای یا قهوه‌ای بنوشید و دوباره پشت فرمان بنشینید. این کارها کمک می‌کند تا رانندگی ایمن‌تری در یک ساعت تا یک ساعت و نیم بعد داشته 
باشید.