اعتیاد، زخمی کهنه بر پیکر جامعه، همچنان قربانی می‌گیرد و با چهره‌های تازه‌تری همچون مواد مخدر صنعتی و روان‌گردان‌ها، بیش از پیش سلامت جسم و روح جوانان را تهدید می‌کند. در حالی که نهادهای دولتی و اجتماعی سال‌هاست در مسیر مبارزه با این پدیده ویرانگر گام برمی‌دارند، اما آیا برنامه‌های پیشگیری و مقابله‌ای کارآمد بوده‌اند؟
به گزارش خبرگزاری شبستان، در کوچه‌های پرهیاهوی زندگی مدرن، پدیده‌ای سایه افکنده که چونان طوفانی سهمگین، جوانان را در خود می‌بلعد و خانواده‌ها را از هم می‌پاشد؛ اعتیاد، مهمان ناخوانده‌ای که آرام و بی‌صدا ریشه‌های جامعه را می‌خشکاند و آینده نسل‌ها را به خطر می‌اندازد. در جهانی که روزبه‌روز بر پیچیدگی‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن افزوده می‌شود، معضل مصرف مواد مخدر و روان‌گردان‌ها، به‌عنوان یک تهدید فردی و بحرانی استراتژیک در سطح ملی و بین‌المللی مطرح است.
در گذر سال‌ها، دولت‌ها و نهادهای مختلف کوشیده‌اند تا راهی برای مهار این معضل بیابند؛ از اجرای قوانین سخت‌گیرانه و برخوردهای قهری گرفته تا ایجاد کمپ‌های ترک اعتیاد و برنامه‌های فرهنگی و آموزشی. اما همچنان این پرسش اساسی باقی است؛ آیا روش‌های فعلی، کارآمدی لازم را دارند؟ آیا می‌توان با تکیه ‌بر ساختارهای موجود، از گسترش دامنه این بحران جلوگیری کرد؟
در ایران، با توجه به موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر ترانزیت مواد مخدر، چالش‌ها در این زمینه دوچندان است. در چهار دهه گذشته، تلاش‌های بسیاری برای مبارزه با قاچاق و مصرف مواد مخدر صورت گرفته، اما همچنان اعتیاد به‌ویژه در میان نوجوانان و جوانان، تهدیدی جدی محسوب می‌شود. امروزه، علاوه بر مواد مخدر سنتی، مواد صنعتی و روان‌گردان‌های جدیدی وارد بازار شده‌اند که قدرت تخریب و وابستگی‌زایی آن‌ها به‌مراتب بیشتر از گذشته است.
از سوی دیگر، پیچیدگی‌های اقتصادی، بیکاری، فقر، نابرابری‌های اجتماعی و کمبود برنامه‌های حمایتی، زمینه‌های گرایش به مصرف مواد مخدر را فراهم کرده‌اند. در چنین شرایطی، دیگر نمی‌توان تنها با برخوردهای پلیسی و قضایی به مقابله با این بحران پرداخت؛ بلکه لازم است با نگاهی جامع، از ظرفیت‌های مردمی، علمی و فرهنگی برای کاهش این آسیب اجتماعی استفاده کرد.
حمید افرامن معاون فرهنگی اجتماعی فرماندهی انتظامی فارس، بر این باور است که «اعتیاد مهم‌ترین مانع رشد و توسعه پایدار جامعه بوده و شبکه‌های قاچاق مواد مخدر، با هدف قرار دادن نوجوانان و جوانان، به دنبال کسب سود نامشروع و تخریب بنیان‌های اجتماعی هستند». او تأکید می‌کند که برای مهار این بحران، باید در کنار اقدامات قهری، سیاست‌های پیشگیرانه و ساختارهای حمایتی نیز تقویت شوند.
شبکه‌های قاچاق مواد مخدر و روان‌گردان‌ها با دنبال کردن روند فزاینده عرضه و تقاضا، به‌دنبال کسب سود نامشروع و قتل عام نوجوانان و جوانان هستند.
در این گزارش، تلاش می‌شود نگاهی تحلیلی به وضعیت موجود در زمینه پیشگیری از مصرف مواد مخدر صنعتی و روان‌گردان‌ها داشته باشیم، چالش‌های اساسی را بررسی کنیم و راهکارهایی برای افزایش اثربخشی برنامه‌های پیشگیری ارائه دهیم. بدون شک، مبارزه با اعتیاد، نیازمند مشارکت همگانی، هم‌افزایی نهادهای دولتی و مردمی، و توجه ویژه به آموزش و فرهنگ‌سازی در جامعه است. تنها در سایه این هم‌افزایی، می‌توان به آینده‌ای روشن‌تر و جامعه‌ای سالم‌تر امید داشت. معاون فرهنگی اجتماعی فرماندهی انتظامی فارس، معتقد است که اعتیاد همواره در سطح جهانی به‌عنوان یک بحران چندوجهی و سیستماتیک مطرح است. او تأکید می‌کند که «شبکه‌های قاچاق مواد مخدر و روان‌گردان‌ها با دنبال کردن روند فزاینده عرضه و تقاضا، به‌دنبال کسب سود نامشروع و قتل عام نوجوانان و جوانان هستند». این سخنان بیانگر آن است که مسئله اعتیاد، فراتر از یک معضل اجتماعی، یک جنگ تمام‌عیار علیه نسل‌های آینده است.با وجود تلاش‌های گسترده‌ای که در سال‌های اخیر انجام شده، آیا دولت و نهادهای اجتماعی توانسته‌اند برنامه‌های پیشگیرانه مؤثری در این زمینه اجرا کنند؟ افرامن در این‌باره می‌گوید: «نظام جمهوری اسلامی ایران در داشتن سیاست، قوانین، راهبرد و برنامه‌های مبارزه با مواد مخدر، با کاستی جدی مواجه نبوده، اما عدم ارزیابی مستمر و بعضاً فقدان «برنامه اقدام» در برخی لایه‌ها، باعث بروز مشکلاتی شده است.» به‌عبارتی، کشور از نظر تدوین سیاست‌ها و قوانین مشکل اساسی ندارد، اما چالش اصلی در نحوه اجرای این سیاست‌ها و سنجش کارآمدی آن‌هاست. 
 لزوم تغییر رویکرد و استفاده از ظرفیت‌های مردمی
آنچه در شرایط حاضر به آن نیازمند هستیم، تقویت حساسیت در کلیه ساختارهای حاکمیتی، ارتقا و ایجاد ساختارهای تخصصی، توجه به خرده‌نظام‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و همچنین واگذاری برخی امور به سمن‌هاست.
یکی از موضوعات کلیدی در پیشگیری از اعتیاد، استفاده از ظرفیت‌های مردمی و سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) است. معاون فرهنگی اجتماعی فرماندهی انتظامی فارس در این زمینه تأکید می‌کند که «آنچه در شرایط حاضر به آن نیازمند هستیم، تقویت حساسیت در کلیه ساختارهای حاکمیتی، ارتقا و ایجاد ساختارهای تخصصی، توجه به خرده‌نظام‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و همچنین واگذاری برخی امور به سمن‌هاست». این نگاه نشان می‌دهد که صرف اتکا به نهادهای دولتی برای مقابله با این بحران کافی نیست و باید از مشارکت عمومی و ظرفیت‌های نخبگانی نیز بهره برد.
همچنین، توجه به «دیپلماسی مواد مخدر» از دیگر موضوعات مطرح‌شده توسط معاون فرهنگی اجتماعی فرماندهی انتظامی فارس است. از آنجا که ایران در مسیر ترانزیت مواد مخدر قرار دارد، همکاری با کشورهای منطقه و بین‌المللی برای مهار این بحران، امری ضروری به‌نظر می‌رسد.
  نقش دانشگاه‌ها و مراکز علمی در مبارزه با اعتیاد
یکی از بخش‌هایی که می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش نرخ اعتیاد داشته باشد، مراکز علمی و دانشگاهی است. افرامن با اشاره به این مسئله بیان می‌کند که «نقش‌آفرینی مراکز علمی و دانشگاه‌ها در این حوزه، سبب رشد موفقیت‌ها و دستاوردها در امر مبارزه خواهد شد».
پژوهش‌های علمی می‌توانند به شناسایی علل گرایش جوانان به مواد مخدر، بررسی الگوهای مصرف و ارائه راهکارهای علمی و کارآمد برای کاهش تقاضا کمک کنند. همچنین، تدوین برنامه‌های آموزشی برای مدارس و دانشگاه‌ها می‌تواند آگاهی عمومی را نسبت به خطرات مواد مخدر افزایش داده و از افتادن نوجوانان در دام اعتیاد جلوگیری کند.
تدوین برنامه‌های آموزشی برای مدارس و دانشگاه‌ها می‌تواند آگاهی عمومی را نسبت به خطرات مواد مخدر افزایش داده و از افتادن نوجوانان در دام اعتیاد جلوگیری کند.
  افق پیش رو
با توجه به چالش‌های پیش‌ روی کشور در زمینه اعتیاد، امید می‌رود که در سال‌های آینده، تغییرات محسوسی در سیاست‌های اجرایی و برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد رخ دهد. معاون فرهنگی اجتماعی فرماندهی انتظامی فارس ابراز امیدواری می‌کند که شاهد اقدامات تحولی در عرصه‌های مبارزه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری با مواد مخدر باشیم. این سخن نشان می‌دهد که باید نگاه جامعی به مسئله اعتیاد داشت و در کنار اقدامات قهری، رویکردهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را نیز در دستور کار قرار داد.
آنچه مشخص است، نیاز به هم‌افزایی میان نهادهای دولتی، سازمان‌های مردمی، مراکز علمی و مردم در مقابله با این بحران است. بدون شک، تنها در سایه یک عزم ملی و مدیریت منسجم می‌توان به سمت جامعه‌ای عاری از آسیب‌های ناشی از مواد مخدر حرکت کرد.