خلیج‌فارس، نه‌تنها پهنه‌ای آبی در جنوب ایران، بلکه بستری تاریخی برای تبلور هویت ایرانی و یکی از اصلی‌ترین کانون‌های تمدن‌ساز در منطقه است. این پهنه آبی با دارا بودن میراثی ژرف، فرهنگی غنی و جایگاهی استراتژیک، همچنان به‌عنوان یکی از عناصر اصلی قدرت نرم ایران در معادلات منطقه‌ای و جهانی نقش‌آفرینی می‌کند. خلیج‌فارس را نمی‌توان صرفاً بر حسب مختصات جغرافیایی تعریف کرد؛ این دریا، در حافظه تاریخی ایران‌زمین، نقشی فراتر از یک پهنه آبی ایفا کرده است. آنچه این جغرافیای جنوبی را از دیگر مناطق متمایز می‌کند، تنیدگی آن با تاریخ، اسطوره، معماری، آیین‌ها و شکل‌گیری الگوهای تمدنی‌ست که در سواحل و جزایر آن بالیده‌اند. از سیراف و لافت گرفته تا هرمز و بوشهر، هر بندر روایت‌گر حکایتی از پیوند انسان و دریا در بستر فرهنگ ایرانی است.
معماری بندری؛ روایت سکونت و سازگاری
در حاشیه خلیج‌فارس، معماری نه‌تنها پاسخ به اقلیم، بلکه جلوه‌ای از ذوق، تدبیر و تعامل بومی با زیست‌بوم دریایی است. خانه‌هایی با بادگیرهای بلند، دیوارهای سنگی، پنجره‌هایی رو به باد و کوچه‌هایی هم‌نوا با نسیم‌های گرمسیری، نشان از زیست‌جهان مردمانی دارد که هنر سازگاری با دریا و گرما را آموخته‌اند.
این میراث معماری، بخشی از یک منظومه فرهنگی گسترده‌تر است که هویت بصری سواحل جنوبی ایران را شکل داده است.
فرهنگ بندرنشینی؛ آیین، موسیقی، زندگی
فرهنگ خلیج‌فارس، آمیزه‌ای از آداب و آیین‌هایی‌ست که در بستر دریا شکل گرفته‌اند. موسیقی نواحی جنوب، با نغمه‌های مواج و ریتم‌های کوبه‌ای، بازتابی از جریان‌های دریاست؛ آیین‌های دریایی، جشن‌های صیادی، رسوم سفرهای دریایی و فرهنگ تعاون و هم‌زیستی در دل ساحل و موج، بخشی از زندگی روزمره مردم این نواحی‌ست. این مؤلفه‌های فرهنگی، فراتر از جذابیت‌های قومی، پایه‌های شکل‌گیری نوعی از تمدن دریامحور را می‌سازند.
خلیج‌فارس؛ گِره‌گاه تمدن‌های کهن
از هزاره‌های پیش از میلاد تا دوران اسلامی، سواحل خلیج‌فارس محل تلاقی تمدن‌ها و مسیرهای بازرگانی بین‌المللی بوده است. این منطقه نه‌تنها دروازه ایران به آب‌های آزاد، بلکه پل ارتباطی فرهنگ‌های دور و نزدیک بوده است. بازرگانان، مبلغان، معماران، صنعتگران و دریانوردان، همگی سهمی در شکل‌گیری پویایی تمدنی این منطقه داشته‌اند. این تاریخ پربار، اکنون به‌مثابه میراثی جهانی، ظرفیت بالایی برای تعاملات بین‌فرهنگی و ارتقای دیپلماسی فرهنگی دارد.
سکونتگاه‌های تاریخی؛ شواهد شکوه گذشته
شهرها و روستاهای تاریخی حاشیه خلیج فارس، آینه‌ای از گذشته شکوه‌مند این منطقه‌اند. لافت، کنگ، بوشهر، سیراف، خارک و بسیاری دیگر، همچنان دارای بافت‌های سنتی، معماری بومی و نمادهای فرهنگی‌اند که ضرورت حفاظت، مستندسازی و معرفی دوباره دارند. این سکونتگاه‌ها، علاوه بر ارزش تاریخی، می‌توانند به‌عنوان منابع الهام برای برنامه‌ریزی توسعه پایدار فرهنگی در جنوب ایران به‌کار گرفته شوند.
میراثی جهانی در انتظار ثبت نهایی
قرار گرفتن «سکونتگاه‌های تاریخی و منظر فرهنگی خلیج‌فارس» در فهرست موقت میراث‌جهانی یونسکو، نشان‌دهنده اهمیت جهانی این حوزه است. منظر فرهنگی این منطقه، که ترکیبی از طبیعت، معماری، باورها و مناسبات اجتماعی‌ست، در نوع خود بی‌نظیر است. ثبت نهایی آن در فهرست جهانی، می‌تواند گام بزرگی در جهت معرفی بهتر هویت فرهنگی ایران و جذب حمایت‌های بین‌المللی برای حفاظت و توسعه پایدار آن باشد.
خلیج‌فارس؛ محور دیالوگ تمدن‌ها
در جهانی که تقابل فرهنگی جای خود را به تعامل داده است، خلیج‌فارس ظرفیت بی‌بدیلی برای ایجاد زبان مشترک میان ملت‌ها دارد. اشتراکات فرهنگی ایران با کشورهای هم‌جوار این پهنه آبی، بستر مناسبی برای گفت‌وگوی فرهنگی، توسعه گردشگری منطقه‌ای و بازتعریف دیپلماسی فرهنگی نوین است. خلیج‌فارس نه فقط مرز، بلکه پل پیوند است؛ نه صرفاً جغرافیا، بلکه حافظه تاریخی یک تمدن زنده.
میراث ناملموس؛ از نغمه‌های جنوبی تا آیین‌های دریایی
آیین‌های صیادی، باورهای محلی درباره دریا، موسیقی‌های بندری، هنرهای شفاهی، روایت‌های سفرهای دریایی، سبک‌های خوراکی دریامحور و تعاملات اجتماعی ساکنان این منطقه، گنجینه‌ای از میراث ناملموس است که هنوز ظرفیت‌های آن به‌درستی معرفی نشده‌اند. مستندسازی، حفاظت و معرفی این مؤلفه‌ها، می‌تواند سهم بزرگی در تقویت هویت منطقه‌ای و ترویج فرهنگ ملی ایفا کند.
ظرفیت‌های فراموش‌شده در دل جزایر جنوبی
جزایری چون هرمز، قشم، کیش، هنگام، هندورابی و بوموسی، هریک مزیتی یکتا در منظومه فرهنگی و طبیعی ایران دارند. این جزایر نه‌تنها دارای طبیعت بکر، بلکه واجد الگوهای فرهنگی و اجتماعی‌ای هستند که می‌توانند به الگوهای نوین توسعه بومی و گردشگری فرهنگی بدل شوند. جزایر خلیج فارس، همچنان در انتظار نگاه دقیق‌تری‌اند تا از منظر فرهنگی و تمدنی بازخوانی شوند.
خلیج‌فارس؛ پایداری، صلح و شکوه تمدن ایرانی
در شرایطی که جهان به سمت بازتعریف مفاهیم قدرت، دیپلماسی و توسعه حرکت می‌کند، خلیج‌فارس به‌عنوان یک قطب ژئوترم‌فرهنگی، می‌تواند نقش مهمی در تقویت قدرت نرم ایران ایفا کند. صلح، تعامل فرهنگی، پایداری زیست‌محیطی و توازن منطقه‌ای، چهار مؤلفه‌ای هستند که می‌توانند با محوریت این پهنه آبی، در دستور کار گفت‌وگوهای منطقه‌ای قرار گیرند.
خلیج فارس همچنان خواهد درخشید
خلیج فارس، نماد پیوستگی تاریخ و فرهنگ ایران است. در روز ملی این پهنه تمدنی، نه‌تنها باید به افتخار گذشته‌اش اندیشید، بلکه باید مسئولیت امروز خود را برای حفاظت، معرفی و بازتعریف آن در سپهر ملی و جهانی بازشناخت. خلیج‌فارس، با تمام ظرفیت‌های میراثی، فرهنگی و تمدنی‌اش، همچنان یکی از ستون‌های اصلی هویت ایرانی و قدرت فرهنگی ایران باقی خواهد ماند.