میثم محجوبی- گروه گزارش
meisammahjoobi@gmail.com

سایه سنگین کم‌آبی، تکرار الگوهای شکست‌خورده کشت، نابودی خاک و هشدارهای مسئولان بی‌اثر مانده‌اند؛ فارس به اصلاح الگوی کشت محتاج‌تر از همیشه است.
از فسا تا خرامه، از ارسنجان تا داراب، هرجا که پای کشاورز به زمین رسیده، ردی از رنج مانده است. زمین‌ها خشکیده‌اند، آب رفته و کشت محصول دیگر صرف ندارد. فارس روزگاری انبار غله کشور بود؛ اما حالا خودش محتاج تدبیر شده است. در این گزارش، نگاهی انداخته‌ایم به وضعیت نگران‌کننده منابع آبی، الگوی نادرست کشت، تولید محصولات پرمصرف و آینده‌ مه‌آلود کشاورزی در این استان.
«وضعیت منابع آبی استان نگران‌کننده است. در برخی نقاط، کاهش ۷۰درصدی بارش را نسبت به سال گذشته تجربه کرده‌ایم.» این را سید مجتبی دهقان‌پور، مدیرکل جهاد کشاورزی فارس اخیراً گفته و تأکید کرد: «ما مجبوریم الگوی کشت را تغییر بدهیم؛ چون دیگر منابع آبی پاسخ‌گوی شیوه‌های سنتی نیست.»
آمارها هم تلخ‌اند: حدود ۸۵ درصد منابع آبی فارس صرف بخش کشاورزی می‌شود؛ آن هم با راندمانی پایین. سدهای مهم استان از جمله سد درودزن و ملاصدرا، هر سال پر شدنشان را به معجزه می‌سپارند.
دهقان‌پور چندی پیش در جایی دیگر نیز گفته بود: «اگر نخواهیم کشاورزی فنا شود، باید محصولات آب‌بر را به‌طور جدی محدود کنیم. اولویت امروز، سازگاری با اقلیم است.»
شاید نماد پرمصرف‌ترین محصولی که خاک و آب فارس را بلعیده، هندوانه باشد. محصولی با مصرف بالای آب، که بیشتر به‌دلیل صرفه اقتصادی برای صادرات یا میادین، در زمین‌هایی کاشته می‌شود که حتی آب شرب مردمش در وضعیت هشدار است. در مصاحبه‌ای دیگر، دهقان‌پور صراحتاً گفت: «ما در سال‌های آینده کشت هندوانه در دشت‌های ممنوعه و بحرانی را ممنوع خواهیم کرد. راهی جز این نداریم.»
او همچنین از آغاز فرایند جایگزینی کشت دیم و توسعه محصولات کم‌آب‌بر خبر داد. کارشناسان معتقدند: «محصولاتی مثل هندوانه، ذرت، خیار و حتی گوجه‌فرنگی در بسیاری از مناطق استان، صرفه محیط‌زیستی ندارند. نباید برای صرفه بازار، خاک را قربانی کرد.»
دهقان‌پور در ابتدای امسال وعده داد که طرح جامع اصلاح الگوی کشت با جدیت بیشتری اجرا می‌شود. اما چه میزان از این وعده عملی شده؟ آمارهای رسمی نشان می‌دهند سهم محصولات کم‌آب‌بر در سبد زراعی استان کمتر از ۱۵ درصد است. محصولاتی مثل زعفران، گل محمدی و دانه‌های روغنی هنوز نتوانسته‌اند جای هندوانه و خیار را بگیرند.
او همچنین گفته است: «با مشارکت کشاورزان، قصد داریم تا پایان امسال ۴۰هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان را به محصولات مقاوم به تنش آبی اختصاص دهیم.»
اما کشاورزان دغدغه‌های خود را دارند. یک کشاورز منطقه خرامه گفت: «چطور کشت جایگزین کنیم وقتی بازارش مشخص نیست؟ هندوانه را می‌کارم چون خریدار دارد. گل محمدی را چه کسی می‌خرد؟»
فراتر از آب، حال خاک هم خوش نیست. فرسایش خاک، شور شدن زمین و استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی، سلامت زمین‌های فارس را تهدید می‌کند. یک پژوهشگر خاک‌شناسی می‌گوید: «در بسیاری از مناطق دشت‌های مرکزی فارس، وضعیت خاک در آستانه بحران است. شور شدن خاک یعنی مرگ خاموش زمین کشاورزی.»
او پیشنهاد می‌کند که علاوه بر اصلاح کشت، باید تناوب زراعی و زراعت حفاظتی در اولویت باشد: «نباید زمین را هر سال زیر فشار همان محصول برد. این مثل کار کشیدن از اسب زخمی است.»
در سال ۱۴۰۳، چند طرح آبیاری تحت‌فشار، تجهیز و نوسازی اراضی و اصلاح باغات کلید خوردند. دهقان‌پور در دی‌ماه ۱۴۰۳ اعلام کرده بود: «۸۲هزار هکتار از اراضی کشاورزی فارس تحت‌پوشش سامانه نوین آبیاری قرار دارند و تا پایان ۱۴۰۴ این رقم به ۱۰۰هزار هکتار خواهد رسید.»
اما بازدیدهای میدانی نشان می‌دهد برخی از این طرح‌ها در مرحله تجهیز اولیه مانده‌اند. منابع مالی محدود، کندی همکاری دستگاه‌ها و نارضایتی کشاورزان از مشاوران فنی، از جمله دلایل این تعویق‌هاست.
روایت امروز کشاورزی فارس، روایتی است از تشنگی، خاک فرسوده، سیاست‌های درست اما اجرانشده و امیدهای هنوز نارس. تلاش‌ها در حال انجام است؛ اما بحران ساختاری عمیق‌تر از آن است که با چند جلسه حل شود. کشاورزی فارس به نجات فوری نیاز دارد؛ نه در سطح شعار، بلکه در عمل.
تا زمانی که سود کشاورز در گرو کشت پرآب باشد، تا زمانی که بازار محصولات جایگزین امن نباشد و تا وقتی که خاک و آب حرمت نداشته باشند، داستان همچنان همین خواهد بود.