شیرازنوین-گروه تحلیل و بررسی اخبار
دشت مرودشت، پایتخت باستانی هخامنشیان و نگین میراث جهانی ایران، در سکوتی سنگین فرومی‌نشیند. کارشناسان هشدار می‌دهند که فرونشست زمین در این منطقه از دو تا بیست سانتی‌متر رسیده و شکاف‌ها تا چندصدمتری تخت‌جمشید و نقش رستم پیش رفته‌اند. زمین زیر پای تاریخ در حال فرو رفتن است و کارشناسان هشدار می‌دهند اگر روند برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی ادامه یابد، نه‌تنها زمین‌های کشاورزی و روستاهای منطقه، بلکه تخت‌جمشید، نقش رستم و پاسارگاد نیز از خطر در امان نخواهند بود. بر‌اساس داده‌های رسمی، بخش‌هایی از دشت مرودشت طی سال‌های اخیر بین ۲ تا ۲۰سانتی‌متر نشست زمین را تجربه کرده‌اند. پدیده‌ای که به گفته متخصصان، قابل بازگشت نیست و تنها می‌توان آن را مهار کرد.
 زمین خسته از عطش انسان
فرونشست، برخلاف زلزله یا خشک‌سالی، پدیده‌ای طبیعی نیست؛ این بار نه زمین، که انسان عامل فاجعه است.
دشت مرودشت، یکی از حاصل‌خیزترین دشت‌های ایران، قرن‌ها به برکت رودخانه کر و سد درودزن، منبع زندگی و کشاورزی بوده است؛ اما طی دهه‌های اخیر، صدها حلقه چاه عمیق، تعادل طبیعی آبخوان‌ها را برهم زده است.
علی نیک‌عهد، مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور در گفت‌وگو با خبرنگار ما می‌گوید:
«در گذشته، بیلان آب میان برداشت و بارش متعادل بود. امروز اما برداشت از چاه‌ها، چندین‌برابر میزان تغذیه طبیعی زمین شده و این یعنی فروپاشی درونی خاک. وقتی سفره‌های آبرفتی خالی می‌شوند، زمین مانند بالشتکی است که هوایش گرفته شود؛ می‌نشیند، می‌شکند و می‌میرد.» به گفته او، با پمپاژ آب از عمق ۳۰۰ تا ۴۰۰متری، ساختار نگهدارنده خاک از بین رفته است. نتیجه، ترک‌هایی‌ست که در برخی نقاط دشت به‌طول ده‌ها متر دیده می‌شود.
 چرا مرودشت، نماد فرونشست ایران شد؟
سازمان زمین‌شناسی کشور، دشت مرودشت را به‌عنوان پایلوت ملی مطالعات فرونشست ایران انتخاب کرده است. این انتخاب، تصادفی نیست.
مرودشت نه‌تنها قلب کشاورزی فارس، که میزبان میراث جهانی هخامنشی است. رودخانه تاریخی کر در این پهنه جریان دارد و سد درودزن نیز از قدیمی‌ترین سدهای کشور است. نیک‌عهد در توضیح این انتخاب می‌گوید:«شاید در اصفهان یا ورامین فرونشست گسترده‌تری رخ داده باشد، اما مرودشت نماد یک دشت کامل ایرانی است؛ هم میراث جهانی دارد، هم کشاورزی گسترده، هم منابع آبی در خطر؛ بنابراین بهترین نمونه برای مطالعه و هشدار به کشور است.»
مطالعات این سازمان با بهره‌گیری از تصاویر ماهواره‌ای، داده‌های راداری و الگوریتم‌های هوش مصنوعی انجام می‌شود. به گفته نیک‌عهد، نتایج فاز نخست نشان می‌دهد که در طول سه دهه اخیر، نرخ نشست زمین در برخی نقاط مرودشت به بیش از شش میلی‌متر در سال رسیده است؛ عددی که از نگاه زمین‌شناسی، فاجعه‌آمیز محسوب می‌شود.
 زمین از قرن‌ها شکوه، طلب آب می‌کند
دشت مرودشت، مهد تمدنی هشت‌هزارساله است. اینجا جایی‌ست که قوم پارس سر برآورد، امپراتوری هخامنشی شکل گرفت و شهری چون تخت‌جمشید بنا شد تا قدرت و شکوه ایران باستان را به رخ جهان بکشد؛ اما امروز همان زمین، با شکاف‌هایی خشک و خاموش، نشانه‌هایی از فروپاشی درونی خود را آشکار کرده است.
 پرسش مهم این است؛ آیا تخت‌جمشید نیز در خطر فرونشست قرار دارد؟
علی فقیه، استاد زمین‌شناسی دانشگاه شیراز در پاسخ به این نگرانی می‌گوید:«براساس اسکن‌های ژئوفیزیکی و مطالعات جی‌پی‌آر، فرونشست فعلاً در بستر دشت اتفاق افتاده، نه در دامنه‌های سنگی. تخت‌جمشید، نقش رستم و نقش رجب در دل صخره و کوه کنده شده‌اند و تا حد زیادی از خطر مصون‌اند. با‌این‌حال، باید مراقب بناهای غیرسنگی چون کعبه زرتشت بود که روی خاک و سنگ آبرفتی قرار دارند.» اما هشدارها جدی‌تر از آن است که نادیده گرفته شوند.
مریم دهقانی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه شیراز، اخیراً اعلام کرده است که شکاف‌های حاصل از فرونشست تا ۵۰۰متری تخت‌جمشید و ۱۰متری نقش رستم رسیده‌اند. او این پدیده را «هشدار زمین به تاریخ» توصیف کرده است.
 فرونشست، زلزله‌ای بی‌صدا
کارشناسان معتقدند خطر فرونشست از زلزله کمتر نیست. اگر زلزله در چند ثانیه ویران می‌کند، فرونشست به‌تدریج و بی‌صدا زمین را از درون می‌بلعد. نیک‌عهد می‌گوید:«ممکن است مردم تغییر دوسانتی‌متری زمین را احساس نکنند، اما همین تغییر کوچک می‌تواند پی‌ریزی یک بنای تاریخی یا حتی یک روستا را نابود کند. فرونشست مثل مرگ خاموش زمین است؛ نه فریاد دارد، نه بازگشت.» او توضیح می‌دهد که این پدیده در بسیاری از دشت‌های فارس، بوشهر و هرمزگان نیز مشاهده شده و اگر الگوی مصرف آب اصلاح نشود، دامنه آن تا شهرها گسترش می‌یابد.
 هوش مصنوعی در خدمت نجات زمین
یکی از نکات امیدوارکننده در مطالعات مرودشت، استفاده از فناوری‌های نوین است. سازمان زمین‌شناسی جنوب کشور با بهره‌گیری از تحلیل تصاویر ماهواره‌ای و نرم‌افزار گاما (GAMMA)، توانسته نقشه‌های دقیقی از سرعت و گستره فرونشست تهیه کند. این داده‌ها به کمک هوش مصنوعی تحلیل می‌شوند تا بتوان الگوی زمانی و مکانی نشست زمین را پیش‌بینی کرد. نیک‌عهد می‌گوید: «داده‌ها نشان می‌دهد فرونشست از شرق دشت آغاز شده و اکنون به محدوده‌های مرکزی و غربی نیز رسیده است. اگر روند فعلی ادامه یابد، تا ده سال آینده بخش‌هایی از دشت، دیگر قابل کشت نخواهند بود.»
 میراث جهانی در انتظار تصمیمی ملی
مرودشت امروز آینه تمام‌نمای بحران آب در ایران است.دشتی که زمانی گهواره تمدن بود، اکنون به میدان هشدار بدل شده است؛ هشداری از دل زمین به انسان. اگر بی‌تفاوتی ادامه یابد، این فاجعه نه‌فقط کشاورزی فارس، که هویت تاریخی ایران را تهدید می‌کند. تخت‌جمشید، سنگی‌ترین نماد تاریخ، شاید در برابر شمشیر و آتش اسکندر ایستاد، اما آیا در برابر تشنگی انسان مدرن نیز تاب خواهد آورد؟ پرسش سنگینی است که پاسخ آن را تنها در تصمیم امروزمان برای نجات زمین باید جست‌وجو کرد.