اوقات فراغت را می‌توان مهم‌ترین و دلپذیرترین اوقات انسان‌ها دانست. این اوقات برای مؤمنین لحظه‌های نیایش با معبود، برای عالمان دقایق تفکر و تأمل و برای هنرمندان زمان ساختن و ابداع و اختراع است. در عین حال برای عده‌ای نیز این اوقات فراغت، ملال‌آورین ترین و خسته‌کننده‌ترین لحظه‌هاست.
اوقات فراغت از دیدگاه عالمان، جامعه‌شناسان و دانشمندان به حدی مهم است که معتقدند: موجودیت و اصالت فرهنگ‌های جامعه بر مبنای فرصت‌ها و اوقات فراغت افرادی که در آن جامعه زندگی می‌کنند پی‌ریزی شده است.
چنانچه کارکردهای فراغت را نشاط و شادابی، تفریح و سرگرمی سالم و بالاخره رشد و شکوفایی استعدادها و تکوین شخصیت بدانیم و نظر به این که کشور ما در ردیف جوان‌ترین کشورهای دنیا (با میانگین سنی 16سال) است، هدایت و ایجاد امکانات برای غنی‌سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان ‌ تواند در شکل‌گیری شخصیت و هویت آنان و سازندگی جامعه ایرانی و اسلامی نقش بسزایی داشته باشد.
براساس تحقیقات انجام شده در برخی کشورهای در حال توسعه، مشکلا ت عمده گذران اوقات فراغت، نداشتن امکانات سالم تفریحی، عدم آگاهی، نداشتن برنامه صحیح و اصولی و همچنین اجرای سیاست‌های نامناسب فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی است که موجب انحراف نوجوانان و جوانان و کشیده شدن آنان به سوی تفریحات ناسالم است.
پژوهش های انجام شده در ایران نیز حاکی از این مطلب است که بسیاری از معضلات اخلاقی و فرهنگی در بین نوجوانان و جوانان، موازی کاری ارگان‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط و فقدان برنامه‌ریزی صحیح جهت گذران اوقات فراغت در بین آنان بوده است.
رمز موفقیت آموزش و پرورش وجود معلمان و مربیان کارآمد، با انگیزه، خلا ق و پویا است.
این در حالی است که استکبار جهانی تمام تلاش خود را معطوف تسلط فرهنگی غرب بر جامعه اسلامی کرده است و در اجرای این اهداف شوم، از ابزار و وسایل فرهنگی و اشاعه فرهنگ مبتذل و تفریحات ناسالم برای دانش‌آموزان (نوجوانان و جوانان) بهره می جوید.
بنابراین، لزوم برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری مناسب و وضع قوانین لازم برای غنی‌سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان برای جلوگیری از رواج فرهنگ ابتذال غرب، بسیار ضروری و لازم به نظر می رسد.
خوشبختانه عنایت ویژه مجلس شورای اسلامی به امور تربیتی و تصویب و ابلاغ آن به آموزش و پرورش، گواه اهمیت و نقش امور تربیتی در احیای فرهنگ اسلامی و ایرانی در بین دانش آموزان است.
بدیهی است هرگونه سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای رسیدن به «وضع مطلوب» نیاز به شناخت «وضع موجود» دارد.
یعنی شناخت نیازها، تمایلات، علاقه و گرایش‌ها و نگرش‌های دانش‌آموزان به انواع فعالیت‌های فوق برنامه و فراغت و برنامه‌ریزی و تدارک امکانات لازم یک ضرورت برای امور تربیتی در آموزش و پرورش است.
تعاریف خاص و عام اوقات فراغت
فراغت در لغت به معنای آسودگی و آسایش است؛ اما از نظر اصطلاحی و از دیدگاه جامعه‌شناسان اینگونه تعریف شده است:
گذران اوقات فراغت، مجموعه فعالیت‌هایی را در بر می‌گیرد که شخص به میل خود، خواه برای استراحت، خواه برای تفریح، خواه برای گسترش اطلا عات یا مشارکت آزاد اجتماعی و یا بروز خلاقیت و توانایی، در زمان فارغ‌التحصیلی از تعهدات شغلی و خانوادگی و اجتماعی بر عهده می گیرد.
کارکردهای اصلی اوقات فراغت
الف) کارکردها و منافع مستقیم: استراحت، تفریح، خلاقیت، تعلق و همبستگی
ب) کارکردها و منافع غیرمستقیم: تقویت سرمایه  اجتماعی، تقویت هویت دینی و ملی، کاهش آسیب‌های اجتماعی، کمک به توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی.
سطوح فعالیت‌های فراغتی از نظر کیفیت
فعالیت‌های فراغتی از سطوح مختلف ارزشی از نظر نوع انگیزه و پاسخگویی به سلسله مراتب نیازها برخوردار است.
گذران فراغت در مراتب عالی می‌تواند به خلاقیت علمی، هنری و اعتلای ارزش‌های اخلاقی و خدمات اجتماعی بپردازد. در یک سطح دیگر می‌تواند به رفع خستگی،  کسب لذت و آسایش و تأمین سلامت جسمی و روحی کمک کند. 
اما در عین حال گذران فراغت می‌تواند با نوعی آسیب‌های فردی و اجتماعی مثل روی آوردن به مواد مخدر، بزهکاری و ستیزه‌جویی همراه باشد. در این مبحث باید به اهمیت تمایز میان فراغت فعال و فراغت غیرفعال اشاره کرد که در شرایط دنیای معاصر به سمت عدم تعادل و گسترش فراغت غیرفعال گرایش پیدا کرده است. یکی از اهداف اصلی برنامه‌ریزی و مدیریت گذران فراغت، کمک به ایجاد تعادل و توازن میان انواع فعالیت‌های سالم فراغتی و کاهش انگیزه‌ها و زمینه های فراغت ناسالم است.
انواع و اشکال فعالیت‌های فراغتی
با توجه به اهداف برنامه‌ریزی و مدیریت فراغت، می‌توان تمام فعالیت‌های فراغتی را در هفت گروه دسته‌بندی کرد:
1- انواع ورزش ها و بازی های فعال
2- انواع فعالیت های هنری، فرهنگی و صنایع دستی
3- انواع فعالیت های علمی، آموزشی و پژوهشی
4- انواع فعالیت های داوطلبانه گروهی و اجتماعی
5- انواع سرگرمی ها، بازی ها و تفریحات عامه پسند
6- انواع فعالیت های گردشگری، مسافرت و سیاحت
7- انواع فعالیت‌های دیدو بازدید، خرید تفریحی و شهرگردی
متغیرهای مؤثر بر شیوه‌های گذران اوقات فراغت
مجموعه عوامل و متغیرهای مؤثر در گذران فراغت را می‌توان به 6گروه به شرح زیر تقسیم کرد:
1- متغیرهای اجتماعی و فرهنگی (تحصیلات، پایگاه اجتماعی، فرهنگ ملی و اعتقادات دینی، موقعیت طبقاتی و...)
2- متغیرهای اقتصادی (شغل و درآمد: کالاها و خدمات فراغتی، نقش اقتصاد فراغتی و گردشگری و...)
3- متغیرهای فردی و شخصی (جنسیت، سن و مرحله زندگی و...)
4- متغیرهای خانوادگی (نقش ازدواج، مراحل زندگی خانوادگی، هویت و فرهنگ خانوادگی و...)
5- عوامل محیطی و کالبدی- فضایی (وجود امکانات، قابلیت دسترسی، آگاهی و اطلا ع و...)
6- عوامل مدیریتی (نقش دولت، نقش بخش خصوصی، نهادهای داوطلب، مدیریت کارآمد، تبلیغات و...)
سیر تحولی غنی‌سازی اوقات فراغت
برخی از صاحب‌نظران و پژوهشگران معتقدند گذران اوقات فراغت از زمان تاریخ بشریت بوده و به صورت بازی یا مراسم مذهبی و آیین‌ها و آداب و رسوم انسان‌ها بوده است؛ اما گروهی از دانشمندان گذران اوقات فراغت را از پدیده‌های دوران صنعتی می دانند.
در نیمه اول قرن نوزدهم، میزان کار کارگران آمریکا بیش از 85ساعت کار در هفته و حتی در انگلستان 15ساعت کار در روز به صورت معمولی و عادی تلقی می شد.
تا دوران رنسانس و صنعتی، مردم به سختی امرار معاش می‌کردند و زنان و مردان و کودکان نیز دوش به دوش هم در کارهای سنگین سهیم بودند. با اختراعات جدید مثل رادیو، تلویزیون و... این امکان به وجود آمد که فراغت از عده‌ای خاص و اشراف، به عموم مردم تسری بیابد.
در اواخر قرن نوزدهم، نهضت‌های اجتماعی به همت اتحادیه‌های کارگری برای کم کردن ساعات کار تحت عنوان «نهضت تفریحات سالم» به وجود آمد تا امکانات لازم برای رفع خستگی روزانه کارگران را فراهم سازد.
نخستین رساله طرفداری از اوقات فراغت برای کارگران در اروپا توسط «پل لامارک» تحت عنوان «حق تنبل بودن» به رشته تحریر درآمد. سپس در سال‌های 1920 تا 1930 در آمریکا و اروپا پژوهش‌های تجربی درباره فراغت انجام گرفت و در سال 1924 دفتر بین‌المللی کار نخستین کنفرانس بین‌المللی را درباره وقت آزاد کارگران با حضور 300نماینده از 18کشور برگزار کرد.
امروزه بسیاری از جامعه‌شناسان و حتی اقتصاددانان بر این باورند که تحول جوامع انسانی به سوی «تمدن فراغت» است و تمدن فراغت چیزی جز افزایش تولیدات شکوفایی اقتصاد و افزایش درآمد سرانه نیست. حتی عده‌ای از این هم فراتر رفته و یک نوع اخلاق مبتنی بر خوشبختی را زاییده فراغت می دانند.
مطالعات و تحقیقات انجام شده در خصوص نحوه گذران اوقات فراغت در ایران
 پژوهش و تحقیقات انجام شده در ایران حاکی از آن است که:
زمان بیدار شدن از خواب (برای نوجوانان 11 تا 14سال در جامعه شهری)
35درصد نوجوانان بین ساعت 6/30دقیقه تا 7صبح و 22درصد بین ساعت 5/30 تا 6 (غیر از روزهای تعطیل) از خواب بیدار می‌شوند. البته این آمار در جوانان 15 تا 29ساله شهری 24 و 21درصد است.
زمان خوابیدن
56درصد از نوجوانان تا ساعت 10شب می‌خوابند، 44درصد نیز غیر از ایام تعطیل بعد از ساعت 10 می‌خوابند.
مدت زمان فراغت
54درصد نوجوانان یک تا 3ساعت در شبانه‌روز اوقات فراغت دارند. براساس نتایج به دست آمده در جامعه مورد بررسی شهری، هر فرد نوجوان به طور متوسط 157دقیقه (حدود دو نیم ساعت) در شبانه روز فراغت دارد.
این میزان برای جوانان 15 تا 29سال روزانه به طور متوسط 171دقیقه (حدود 3ساعت) است.
با محاسبه 14میلیون دانش‌آموز با سرانه دو ساعت اوقات فراغت، یعنی آموزش و پرورش باید برای 28میلیون ساعت نفر روز برنامه‌ریزی برای غنی‌سازی اوقات فراغت داشته باشد.
نحوه گذران اوقات فراغت
87درصد گذران اوقات فراغت مربوط به تماشای تلویزیون در بین جوانان و نوجوانان است. لذا هماهنگی و همکاری و تعاملی بین صدا و سیما و امور تربیتی آموزش و پرورش لازم و ضروری است.
نوع گذران اوقات فراغت
64درصد نوجوانان 11 تا 14ساله، اوقات فراغت خود را به «بازی و ورزش» می‌پردازند که البته نسبت پسران 86درصد و دختران 40درصد است. توجه به ترتیب بدنی در آموزش و پرورش از اولویت خاصی برخوردار است. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، مدت زمان ورزش در دوره‌های ابتدایی دو روز و حتی سه روز است، اما در کشور ما سه ساعت در هفته است.
نوع علاقه‌مندی به گذران اوقات فراغت
76درصد نوجوانان با اولویت ورزش فوتبال را دوست دارند؛ البته دختران با اولویت والیبال را دوست دارند، 61درصد از نوجوانان علاقه‌مند به فیلم‌های ایرانی هستند. جالب است بدانیم بیشتر علاقه‌مندی نوجوانان به فیلم‌های جنگی و رزمی است، 41درصد عاطفی و خانوادگی در رتبه دوم قرار دارد. متوسط زمان تماشای تلویزیون برای نوجوانان بین دو ساعت و 15دقیقه برآورد شده است.
با عنایت به اهمیت پویایی و فعال بودن دانش‌‌آموزان، لزوم برنامه‌ریزی برای مشارکت دانش‌آموزان در برنامه‌های پرورشی به خصوص اوقات فراغت، همواره احساس می‌شود.