فرزانه صنعتی- گروه فرهنگ و هنر
کارگاه تولید مستند علمی در حاشیه «هفته فیلم هنر و تجربه» در شیراز با حضور سیاوش صفاریان برگزار و در خصوص فرآیندهای ساخت این‌گونه فیلم‌های مستند بحث و تبادل نظر شد. سیاوش صفاریان در کارگاه ساخت مستند علمی در شیراز گفت: زنده‌یاد عباس کیارستمی در جایی گفته بود، «می‌رویم صدا بگیریم، دوربین را هم با خودمان می‌بریم». صدا یکی از مسائل مهم در مستندهای علمی شناخته می‌شود؛ چراکه یک سمت جدی انتقال پیام در همه‌چیز است؛ گفتن واژه‌ها، دیالوگ‌ها و ایجاد افکت‌های صوتی می‌تواند به انتقال موضوعی که رخ می‌دهد، کمک کند.
صفاریان درباره روش‌های ساخت مستند علمی تأکید کرد: اول از همه می‌توانیم اجزای مسئله را جدا کنیم. در اغلب مستندهای علمی، نریشن بسیار حاکم است و می‌تواند به عنوان عنصر اصلی یک فیلم مستند شناخته شود. این گفتار فیلم سرنوشت نوع ساخت فیلم را هم می‌تواند تعیین کند، اما سؤال اینجاست که برای ساخت اثر از نوشتن نریشن مستند علمی شروع می‌کنیم؟ جواب منفی است؛ چراکه ما در ابتدا یک خط سیر کلی داریم و باید ببینیم که چه کار کنیم.
این فیلم‌ساز ادامه داد: باید به کسی که فیلم را به ما سفارش داده است فکر کنیم؛ سفارش‌دهنده مشخص می‌کند که هدف یا سیاستی که قرار است نتیجه محصول باشد، چیست. یعنی انتظار خود را از ابتدا معین می‌کند. خیلی وقت‌ها سفارش‌دهنده ما رادیو و تلویزیون است؛ در تلویزیون رایج است که مستندساز طرح خود را ارائه دهد و درنتیجه دو حالت داریم؛ یا دارای طرحی هستیم یا سفارش‌دهنده‌ای وجود دارد که اهداف را تعیین می‌کند. اغلب سوژه‌هایی که برای فیلم‌های مستند انتخاب می‌شوند، در ارتباط با میل فیلم‌ساز است؛ پس اینکه چگونه مستندی شکل می‌گیرد، به واسطه طراح یا کارگردانی است که می‌خواهد آن را بسازد.
 با سه نوع سفارش‌دهنده مستند مواجه هستیم؛ تلویزیون، نهادها و تهیه‌کننده سینمایی
صفاریان‌پور خاطرنشان کرد: علاوه بر رادیو و تلویزیون، نهادهایی مثل ستادهای علمی و شرکت‌های تجاری نیز وجود دارند که می‌توانند سفارش‌دهنده مستند باشند. در این لحظه به‌عنوان سازنده نیازمند پشتیبانی مالی هستیم و باید فکر کنیم که چگونه این پشتیبانی را تعیین کنیم. اینکه برای پشتیبانی مالی به کجا مراجعه می‌کنیم، نیازمند وفاداری و تعهدی نسبت به تماشاچی است. علاوه بر مسائل بالا، گاهی یک تهیه‌کننده سینمایی سفارش‌دهنده مستند است که سوژه پرفروشی خواهد داشت. در نتیجه با سه نوع سفارش‌دهنده مواجه هستیم؛ تلویزیون، نهادها و تهیه‌کننده سینمایی.
شیوه ساخت مستند در سفارش‌دهنده دوم سخت‌تر است؛ به همین دلیل به یک قرارداد مشخص نیاز دارید؛ قرارداد مشخص، فیلم‌نامه شماست. قصه‌ای که ایجاد می‌شود، باید با نهاد به توافق برسید و حدود و محدوده کاری شما مشخص شود؛ پس برای تداوم این مسیر نیازمند هم‌زیستی با نهاد هستید.
کارگردان برنامه «پیش رو» درباره بودجه مستند اظهار کرد: پس از سفارش و طرح اولیه به تخمین بودجه می‌رسیم. نوع بودجه فیلم می‌تواند تعیین‌کننده مسیر مستند باشد. مرحله بعد برآورد شیوه تأمین مالی است که بسیار نادیده گرفته می‌شود. در زمان تولید نیازمند پول نقد هستیم، اما خیلی وقت‌ها سازمان‌ها یا نهادها نیمی از بودجه را در اختیارمان می‌گذارند که فرایند تولید را دگرگون می‌کند. جایی که برنامه‌های تلویزیونی دچار چالش و گرفتاری می‌شوند، جایی است که تخمینی از شیوه توزیع مالی نداریم. شاید بگویید که این مسئله برعهده تهیه‌کننده است و به کارگردان مربوط نیست؛ درصورتی که یک کارگردان باید بداند توزیع مالی پروژه به چه شکل پیش می‌رود تا کار را با برنامه‌ریزی و کیفیت مطلوب پیش ببرد.
 فرایندی که برای هر فیلم مستندی لازم است، فرایند پژوهشی ا‌ست
او عنوان کرد: فرایندی که برای هر فیلم مستندی لازم است، فرایند پژوهشی‌ است؛ این فرایند می‌تواند کوتاه یا بلند، عمیق یا سطحی باشد. هیچ پروژه مستندی نیست که فرایند پژوهشی خود را طی نکند و درست پیش رود. اگر قرار باشد این فرایند انجام نشود، هزینه تولید افزایش می‌یابد. مستند علمی یک قرارداد خیلی مهم دارد و بیش از هرچیز باید به علم وفادار باشد. اگر مستند علمی با بهترین کیفیت دوربین ساخته شود اما از نظر علمی تهی باشد، همه ماجرا کنار گذاشته می‌شود. ما در مستند علمی موظف به تبدیلگری هستیم؛ یعنی یک مفهوم علمی را می‌گیریم و باید آن را به تصویر، محتوای صوتی و نریشن تبدیل ‌کنیم. شما موظف به شبیه‌سازی‌هایی هستید.
صفاریان‌پور درباره مرحله بعد توضیح داد: بعد از نگارش فیلم‌نامه، مرحله «ایجاد پرسش، ایجاد پاسخ، ایجاد شگفتی و درنهایت به دست آوردن آگاهی» است که باید برای هرکدام از بخش‌های مستند در نظر گرفته شود. اگر شما شگفتی را در مخاطب ایجاد کنید، همان تنشی است که باعث می‌شود مخاطب بعد از تماشای یک مستند علمی، با دیدن هر چیزی به یاد شما بیفتد. این بهترین بخش ساخت مستند علمی است. همچنین اگر مستند آگاهی‌بخش نباشد، اهمیت خود را از دست می‌دهد و اگر به‌عنوان فیلم‌ساز نتوانم مخاطب را جذب پرده سینما کنم، کارم را درست انجام نداده‌ام. این برنامه‌ساز علمی بیان کرد: یکی از اتفاقات مهمی که در فرایند تولید مستند علمی گریزی از آن نیست، داشتن یک ماکت است؛ یعنی باید بدانیم که به چه چیزهایی بپردازیم تا بودجه‌مان دور ریخته نشود. البته باید بدانیم که کنار نگذاشتن برخی از صحنه‌های فیلم‌برداری امکان ندارد. شما موظف هستید بخش‌هایی از فیلم را کوتاه کنید یا دور بریزید؛ چراکه می‌خواهید مخاطبتان را نگه دارید و اگر ماکتی از فیلم داشته باشید، بسیار به شما کمک می‌کند. «هفته فیلم هنر و تجربه شیراز» با همکاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان فارس، گروه سینمایی هنر و تجربه، مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی و انجمن سینمای جوانان فارس در حال برگزاری است و یکی از برنامه‌های این رویداد، برگزاری کارگاه‌های مختلف است.
طی روزهای گذشته کارگاه‌های «انتقال تجربه کارگردانی» توسط احمدرضا درویش، «تصویربرداری و نورپردازی خلاقانه در سینما» توسط هاشم مرادی و «ساخت مستند علمی» توسط سیاوش صفاریان‌پور برگزار شده و روز هفتم شهریور کارگاه «انتقال تجربه، معنا و فرم در فیلم» توسط علی روئین‌تن برگزار شد.