مریم شمالیان- شیرازنوین
shomalianm@gmail.com

بیش از ۲۰ درصد مردان و ۴ درصد زنان بالای ۱۵ سال در کشور مصرف روزانه سیگار دارند؛ بدین ترتیب از نظر آماری حدود ۱۴ درصد کل افراد جامعه به صورت روزانه به استعمال دخانیات می‌پردازند.
اگر مصرف تفننی سیگار و قلیان هم به این آمار افزوده شود، یعنی حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد افراد جامعه، دخانیات مصرف می‌کنند.
سن اولین تجربه مصرف سیگار با سن متوسط شروع مصرف دخانیات متفاوت است؛ بدان معنا که سنی که فرد استعمال سیگار روزانه را آغاز می‌کند، به عنوان سن شروع مصرف تلقی می‌شود که این سن در کشور ما بین ۱۳ تا ۱۵سالگی است.
با کمال تأسف در 2 دهه اخیر شاهد کاهش سن شروع مصرف دخانیات در کشور هسستیم؛ بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که در دهه ۴۰، سن شروع مصرف سیگار در کشور ۳۰سالگی، در دهه ۵۰ حدود ۲۵سالگی و در دهه ۷۰ زیر ۱۸ سال بوده که امروز به ۱۳ تا ۱۵سالگی رسیده است.
البته روند کاهشی سن شروع مصرف دخانیات یک الگوی جهانی است و در بسیاری از کشورهای جهان نیز به واسطه آزادی‌های رفتاری نوجوانان و جوانان سن تجربه مصرف دخانیات کاهش یافته و این زنگ خطری برای سلامت جوامع چه از نظر سلامت جسمی و اجتماعی و چه از نظر افزایش آسیب‌های اجتماعی است که باید جدی گرفته شود.
قلیان روش بهداشتی استعمال دخانیات نیست
در خصوص مصرف سیگار در زنان ایرانی طبق آمار، این آمار حدود یک‌هشتم کمتر از مردان است، اما استعمال قلیان در زنان و مردان برابر است. استعمال قلیان در زنان در دو دهه اخیر به عنوان یک تفریح و سرگرمی تفننی و رفتار دسته‌جمعی متأسفانه افزایش چشمگیری داشته است.
متأسفانه برخی از افراد تصور می‌کنند در قلیان به دلیل عبور دود از محفظه آب، اثرات سمی و مضر کاهش می‌یابد که کاملاً اشتباه است؛ چراکه دود تنباکو مرطوب شده و شرایط برای جذب عمقی‌تر آن در ریه فراهم می‌شود.
از سوی دیگر تعداد پُک‌هایی که به قلیان زده می‌شود، چندین برابر یک وعده سیگار است. استعمال یک سر قلیان ساعت‌ها می‌تواند طول بکشد و همچنین در هنگام استعمال قلیان، فرد در مجاورت دودی معادل چندین پاکت سیگار قرار می‌گیرد.
تنباکوهای عطری بی‌کیفیت هستند و با ترکیبات رنگی و معطر تولید می‌شوند که اغلب به میکروب‌های مختلف نیز آغشته می‌باشند.
به توصیه محققان و کارشناسان علم پزشکی، افراد سیگاری و قلیانی باید هرچه سریع‌تر استعمال دخانیات را ترک کنند. اگر فرد سیگاری در سال‌های جوانی سیگار را ترک کند، بدنش با قدرت بیشتری می‌تواند به ترمیم عوارض ناشی از استعمال دخانیات بپردازد و عوارض آن بسیار زود برطرف می‌شود.
کاهش سن شروع مصرف دخانیات و افزایش مصرف این محصول آسیب‌رسان سلامت در گروه‌های سنی جوان کشور به خصوص بانوان به علل مختلفی ایجاد شده است؛ پایین بودن قیمت محصولات دخانی و تنوع بسته‌بندی، دسترسی فراوان و آسان به این محصولات، مصرف بی‌رویه دخانیات در شبکه نمایش خانگی و تبلیغات و فروش در فضای مجازی و... در این امر نقش بسزایی دارد.
بر این اساس اجرای مؤثر ضوابط فروش و عرضه این محصولات، از جمله رعایت فاصله ۱۰۰متری از مراکز فرهنگی و آموزشی، ممنوعیت فروش نخی سیگار و فروش دخانیات به افراد زیر ۱۸ سال، ممنوعیت تبلیغات، عدم فروش محصولات قاچاق و تشدید نظارت‌ها و برخوردهای بازدارنده با متخلفانی که ضوابط مربوط به عرضه محصولات دخانی را رعایت نمی‌کنند، ضروری است و باید مورد توجه ویژه دستگاه‌ها و مسئولان قرار بگیرد.
شعار ملی سال ۱۴۰۲ به مناسبت روز جهانی بدون دخانیات با موضوع «حفظ سلامت مردم با ممنوعیت جامع تبلیغات دخانیات» تعیین شد که امسال هم باید با اقدامات مؤثر و قانونی در این خصوص فعالیت و اقدام شود.
اقدام مجلس شورای اسلامی در تصویب مالیات دخانیات در لایحه برنامه پنج‌ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران یک اقدام مؤثر در این راستاست و پیگیری‌های مؤثر معاونت حقوقی و امور مجلس، دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات و دانشگاه و دانشکده‌های علوم پزشکی در حمایت‌طلبی از نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی در تصویب بند یادشده، شایان توجه 
می‌باشد.
ممنوعیت تبلیغ دخانیات
بهزاد ولی‌زاده، رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت اخیراً بر ممنوعیت تبلیغ دخانیات تأکید داشته و از پیگیری وزارت بهداشت برای افزایش نرخ جرائم تخلفات دخانیاتی خبر داده است. وی اعلام کرده که پیشنهاد افزایش جرائم با احتساب میزان تورم از سوی وزارت بهداشت به معاونت حقوقی ریاست‌جمهوری ارسال شده و پیگیر اخذ مصوبه هیئت وزیران هستیم. به گفته ولی‌زاده، بر اساس ممنوعیت تبلیغ محصولات دخانی بر اساس قانون جامع مبارزه با دخانیات، استندهای نگهداری سیگار در مراکز فروش در هر شرایطی می‌توانند ابزاری برای تبلیغ محصولات دخانی باشند.
وی تصریح کرده است که اگرچه مقررات و ضوابطی در ارتباط با شرایط ظاهری استندهای نگهداری سیگار مانند داشتن درپوش، در معرض دید نبودن و قرار نگرفتن در پشت سر فروشنده لحاظ شده، اما الزامات در نظر گرفته شده در بسیاری از مراکز عرضه سیگار اجرایی نمی‌شود. 
رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت، استندهای نگهداری سیگار را دارای حالت تبلیغاتی می‌داند و می‌گوید: این استندها نورپردازی شده یا دارای چراغ‌های نئونی هستند که مصداق تبلیغات و جلب توجه مشتری در هنگام ورود به فروشگاه است.
به گفته او، استندهای نگهداری سیگار نه تنها نور دارند، بلکه محصولات دخانی که در این استندها قرار می‌گیرند در بهترین فضای واحد صنفی، پشت سر فروشنده قرار داده می‌شوند و به راحتی قابل دیده شدن هستند.
رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت با بیان اینکه شرکت‌های توزیع‌کننده محصولات دخانی قانون‌پذیر نیستند، تأکید دارد که اگرچه ضوابطی در ارتباط با استندهای نگهداری سیگار ابلاغ کرده‌ایم، اما نظارت‌های میدانی بیانگر این است که ضوابط به درستی اجرا نمی‌شود. 
به اعتقاد وی، استندهای نگهداری سیگاری که منطبق بر ضوابط در نظر گرفته شده نیستند، باید حذف شوند و احکام سنگین برای جلوگیری از تخلف در این زمینه صادر شود. 
ولی‌زاده اعلام کرده که بیشترین ارقام جرائم در قانون جامع کنترل دخانیات برای تبلیغات در نظر گرفته شده که در آخرین دور بازنگری جرائم در سال ۱۳۹۸ به ۴۴میلیون تومان افزایش یافته است. براساس قانون «جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات»، جرائم قانون جامع کنترل دخانیات باید هر ۳ سال یک بار بازنگری شود و جرائم این قانون برای آخرین بار در سال ۹۸ بازنگری شد.
او گفته است که نرخ جریمه «تخلفات تبلیغات در صورت تکرار برای مرتبه سوم»، به بیش از یکصدمیلیون تومان افزایش خواهد یافت که عدد دقیق آن پس از اخذ مصوبه هیئت وزیران اعلام می‌شود.
برای اجرای مؤثر قانون جامع کنترل دخانیات هماهنگی‌هایی با حوزه قضایی صورت گرفته که ولی‌زاده امیدوار است با ابلاغ مصوبه افزایش جرائم قانون و جریمه متخلفان تبلیغات دخانیات دیگر شاهد نمایش استندهای تبلیغاتی در مراکز خرید و فروش نباشیم.
لزوم اجرای تبلیغات محیطی بازدارنده
در اینکه کاهش تبلیغ استعمال دخانیات از طریق عدم نمایش در فیلم‌ها، محدودیت در ارائه محصولات در فروشگاه‌ها و تبلیغ نکردن این محصولات تأثیرات مطلوبی دارد شکی نیست، اما تبلیغات و اقدامات فرهنگی نقش بازدارنده مطلوبی دارد که نباید از آنها غافل شد. اجرای تبلیغات محیطی از طریق بیلبوردهای شهری و ارائه مفاهیم و مطالب آموزشی در فضاهای مجازی در خصوص پیامدهای نامطلوب استعمال دخانیات، به ویژه با در نظر گرفتن نسل نوجوان و جوان که به فضای مجازی توجه ویژه دارند، از طریق ساخت کلیپ‌های آموزشی و حتی طنز می‌تواند در بازدارندگی از تمایل به مصرف دخانیات نقش مؤثری داشته باشند.
آموزگاران و مدارس نیز در این میان نقش کلیدی دارند که با ایجاد فضایی که حتی دانش‌آموزان بتوانند در تولید محتواهایی همچون فیلم و کلیپ آموزشی مشارکت داده شوند، می‌توانند نقش بسزایی ایفا کنند.