مریم شمالیان- شیرازنوین
shomalianm@gmail.com

در گذشته الگوهایی که برای انتخاب همسر در نظر گرفته می‌شد با الگوهای امروز بسیار تفاوت داشت؛ این تفاوت آن‌قدر زیاد شده که انگار الگوهای قدیمی برای انتخاب همسر کارایی خود را از دست داده‌اند.
همین تغییرات بر سن ازدواج نیز اثر گذاشته است. باید بگوییم که در دهه‌های اخیر شاهد تغییرات ساختار سنتی خانواده بوده‌ایم که تغییر در هنجارهای حاکم بر نهاد خانواده موجب شده تا شاهد تغییر در نوع ازدواج‌ها نیز باشیم.
همچنین به دلیل پیچیده شدن زندگی اجتماعی شهری، ازدواج مسئله‌ای مبهم و پیچیده شده است که به تبع آن شاهد تأخیر در سن ازدواج، ضعف بنیان‌های خانواده و افزایش طلاق هستیم.
برای اینکه در جامعه امروزی بتوانیم به تسهیل و تسریع فرایند ازدواج جوانان و تحکیم بنیان خانواده و انتخاب آگاهانه همسر، کمک کنیم، به احیا و تقویت فرایندهای کارآمد ازدواج نیاز داریم.
واقعیت این است که انتخاب همسر یکی از کارکردهای خانواده ایرانی بوده، اما در پی تحولات اجتماعی و تحول نظام قدرت در خانواده از انحصار خانواده خارج شده و نظر خود فرد در انتخاب همسر بیشتر در جامعه امروز مورد توجه قرار دارد.
طبق آمار موجود در سال ۱۳۸۰، بیش از ۷۰ درصد افراد 14 تا 30ساله جامعه ما به سنت‌های ازدواج پایبند بوده‌اند. آمار سال ۱۳۸۳ نیز نشان‌دهنده این است که در ۷۸ درصد افراد خانواده آنها در مورد انتخاب همسر حساسیت و مراقبت بالایی داشتند، اما هرچه سن ازدواج فرد بالاتر می‌رفت، این مراقبت خانواده در خصوص انتخاب همسر برای آنها دچار سیر نزولی می‌شد.
طبق آمار سال ۱۳۸۶ به گفته حدود ۵۶ درصد افراد در خانواده رسم بود که والدین برای پسرشان همسر انتخاب کنند.
در پژوهش سال ۱۳۹۴ هم ۵۳.۷ درصد نظر والدین را برای انتخاب همسر مهم می‌دانستند.
حتی در پژوهش انجام‌شده‌ای در سال 98 هم 75 درصد افراد معتقد بودند که دختر و پسری که خانواده مخالف ازدواجشان هستند، نباید با هم ازدواج کنند.
واکاوی یک شکاف بین‌نسلی
اما اینکه تنها ظرف چند سال، این نگرش که خانواده در انتخاب همسر نقش کلیدی داشته کمرنگ شده است، واقعاً باید دید که چه اتفاقی افتاده است؟
نسل جدید به ازدواج در سن بالاتر و انتخاب همسر توسط خودشان بیشتر تمایل دارند و این نشان می‌دهد یک شکاف بین‌نسلی ایجاد شده؛ حتی با دهه قبل از خود که تنها چند سال تفاوت سنی با آن دهه دارند.
پیش از این خانم‌ها با تجرد بیشتر مخالف بودند، اما دختران نسل جدید با تجرد و ازدواج در سن بالا مشکلی نداشته و موافق آن هستند. البته این نوع تفکر مشکلات و تبعاتی را در پی دارد؛ از جمله اینکه بر سن فرزندآوری تأثیر می‌گذارد و بسیاری از خانم‌هایی که در سن بالا ازدواج می‌کنند، تمایل کمتری به بچه‌دار شدن دارند.
نسل جوان کمتر از نسل بزرگسال به ارزش‌های سنتی ازدواج تأکید دارد و باید گفت که شکاف نسلی درمورد ابعاد مسئله ازدواج تفاوت‌های معنادار نگرشی و رفتاری ایجاد کرده است.
واسطه‌گری مؤثر برای ازدواج
اینکه الگوهای قدیمی برای انتخاب همسر تغییر کرده و همچنین موجب شده تا بر سن ازدواج هم اثر بگذارد، موضوعی است که قانون‌گذار در قانون جوانی جمعیت به آن پرداخته و واسطه‌گری ازدواج به عنوان یک سنت اجتماعی در آن مورد توجه قرار گرفته است.
در این میان توجه به مراکز همسرگزینی به عنوان یک راهکار مورد توجه قرار گرفته است؛ راهکاری که موفقیت آن در گرو مجهز بودن این مراکز به حضور روان‌شناسان، مشاوران خبره و کارآزموده و نظارت دولت وابسته است.
حالا که نقش خانواده در همسرگزینی کاهش یافته، مداخله نهاد تسهیلگری و وساطت در ازدواج می‌تواند مفید باشد، اما این سازمان نباید از حالت فرهنگی و دغدغه اجتماعی به سمت شغل اقتصادی برود؛ چراکه موجب می‌شود کارکرد اصلی خود را که همان تسهیلگری در ازدواج و ایجاد ساز و کار منطبق بر تفکر جامعه امروز برای گرایش به سمت ازدواج است، از دست بدهد.
خوب است که در این گزارش به قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت که در آبان ۱۴۰۰ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و ماده ۳۷ این قانون که واسطه‌گری ازدواج به عنوان یک سنت اجتماعی را مورد توجه قرار می‌دهد، نگاهی بیندازیم:
تسهیل و ترویج ازدواج از طریق مؤسسات فرهنگی مساجد و ظرفیت‌های مردمی
بر اساس این ماده، سازمان تبلیغات اسلامی مکلف به ترویج و تسهیل در امر ازدواج، از طریق مؤسسات فرهنگی مساجد و روحانیون و سایر ظرفیت‌های مردمی و توسعه فرهنگ واسطه‌گری در امر انتخاب همسر با محوریت و مشارکت خانواده‌ها و رعایت موازین قانونی و شرعی است.
طبق این ماده، کنشگری مساجد، مؤسسات فرهنگی و روحانیون و ظرفیت‌های مردمی با حفظ جایگاه خانواده و محوریت آن در ازدواج فرزندان و اهمیت رعایت موازین شرعی و قانونی موردنظر حکمران است. همچنین در این ماده، بر اساس تبصره‌ای وزارت ورزش و جوانان نیز مکلف شده با تأیید سازمان تبلیغات اسلامی برای صدور مجوز برای مراکز فعال در امر انتخاب همسر اقدام کند.
بر این اساس، در خردادماه سال ۱۴۰۱ و بعد از گذشت ۷ ماه از تصویب قانون آیین‌نامه فرایند اعطا و تمدید مجوز مراکز تسهیل ازدواج، آیین‌نامه داخلی شورای بررسی صلاحیت متقاضیان دریافت مجوز مراکز تسهیل ازدواج، آیین‌نامه حمایت از حلقه‌های مردمی واسطه‌گری در ازدواج، دستورالعمل فرایند اعطا و تمدید مجوز مراکز فعال در انتخاب همسر به تأیید و امضای وزارت ورزش و جوانان و سازمان تبلیغات رسید.
طبق قانون، فرایند دریافت مجوز به‌گونه‌ای است که وزارت ورزش و جوانان مکلف به دریافت و بررسی اولیه اطلاعات، مدارک و مستندات متقاضیان و ارسال آنها برای سازمان تبلیغات اسلامی و در نهایت با توجه به نتایج بررسی‌های سازمان تبلیغات اسلامی صدور یا عدم صدور مجوز است. از سوی دیگر، بررسی صلاحیت متقاضیان برعهده سازمان تبلیغات اسلامی است؛ به‌گونه‌ای که درخواست استعلام متقاضیان از دستگاه‌ها و بررسی پرونده آنها توسط ستاد خانواده و جمعیت سازمان انجام گرفته و برگزاری جلسات مصاحبه و بررسی کارشناسی جهت طرح در شورا از سوی دبیرخانه شورای بررسی صلاحیت متقاضیان صورت می‌گیرد و در نهایت شورای بررسی صلاحیت اعطا، تمدید یا ابطال مجوز مراکز را مورد بررسی قرار داده و نتایج را جهت اعلام به وزارت ورزش و جوانان اعلام می‌کند.
از آنجا که تسهیل و تسریع ازدواج یک اقدام فرهنگی است، نباید به مراکز همسرگزینی صرفاً به عنوان یک کسب و کار نگاه شود؛ برای همین هم مجوز مراکز همسریابی برخط و الکترونیکی و به صورت رایگان از طریق درگاه ملی مجوزها صادر می‌شود. این مراکز به واقع واسطه‌گرانی معتمد هستند که می‌توانند به عنوان مراکز مشاوره‌ای کارآمد در خصوص ازدواج به مراجعان خود ارائه خدمات بدهند و لازم است تا شاهد کثرت و تعدد این مراکز در شهرهای مختلف و به ویژه شهرهای بزرگ باشیم.
تبلیغات و معرفی مؤثر کارکردهای این مراکز تسهیلگر می‌تواند در جلب اعتماد جوانان و اینکه در یک فضای کارشناسی با برخورداری از مشاوره‌های تخصصی خانواده و ازدواج به تشکیل خانواده اقدام کنند، نقش بسزایی داشته باشد.
بر اساس آمار اعلام شده اخیر استان تهران، خراسان رضوی و اصفهان سه رتبه اول در تعداد این مراکز را دارند و استان‌های اردبیل، ایلام، بوشهر، سیستان و بلوچستان، گیلان و لرستان بدون ثبت مرکز همسرگزینی اعلام شده‌اند.
مراکز همسرگزینی صرفاً به نسل جوان محدود نمی‌شوند
وقتی سخن از ازدواج به میان می‌آید، اغلب افراددر سن 20 تا اواخر دهه 30 زندگی در برخی اذهان تداعی می‌شود؛ اما حتی در سن 50سالگی هم می‌توان با برخورداری از نظرات کارشناسی و تخصصی مراکز همسرگزینی ازدواج خوبی داشت. این در حالی است که شمار مراجعه دخترانی که سن آنها بالاتر از 50 سال است، به این مراکز یا بسیار اندک بوده یا اصلاً مراجعه‌ای نداریم.
علت این امر هم این است که علی‌رغم وجود تمایل به ازدواج، به دلیل ناامیدی از ازدواج امکان مراجعه به این مراکز بسیار کاهش پیدا می‌کند.
جوانان فارس در سه رتبه اول کشور در تمایل به ازدواج
سه رتبه اول در تعداد جوانان متمایل به ازدواج به استان‌های تهران، فارس و خوزستان تعلق دارد، اما در توزیع مراکز همسرگزینی استان فارس در رتبه پنجم و استان خوزستان در رتبه هجدهم قرار دارد.
استان‌های سیستان و بلوچستان، گیلان و لرستان که به ترتیب در رتبه‌های ۹، ۱۲ و ۱۴ از حیث جمعیت در سن ازدواج قرار دارند، فاقد مراکز همسر‌گزینی هستند. اگر نرخ مراکز همسرگزینی دارای مجوز در هر ۱۰۰هزار نفر جمعیت دختران بالای ۱۳ سال را در نظر بگیریم، استان قم در رأس قرار می‌گیرد.
با نگاهی به این آمار می‌توان گفت که پراکندگی مراکز همسرگزینی در کشور بر مبنای نیاز استان‌ها نیست و آمایش سرزمین در صدور مجوز لحاظ نشده است. البته با توجه به تقاضامحور بودن مجوزهای صادر شده بخشی از این پراکنش به میزان متقاضیان بستگی دارد، اما با توجه به تکلیف دستگاه در فرهنگ‌سازی این امر، تدوین ساز و کارهای لازم در راستای شکل‌گیری نیاز در این حوزه و ثبت تقاضا برای راه‌اندازی مراکز نیز ضروری است که باید از سوی دستگاه متولی پیگیری شود.
نکته متذکر شده از سوی سازمان تبلیغات اسلامی عدم تخصیص بودجه مصوب از سوی سازمان برنامه و بودجه است که منجر به عدم تحقق برخی از اهداف شورای تشکیل شده ذیل اجرای این ماده قانونی و کندی عملکرد و روند اجرای قانون بوده است.
یکی از اقدامات انجام گرفته از سوی سازمان تبلیغات اسلامی، برگزاری رویداد صبا با هدف آموزش و توانمندسازی مراکز همسر‌گزینی است که در خرداد و اسفندماه سال ۱۴۰۲ برگزار شد و ذیل آن انتقال تجارب مراکز فعال در این عرصه، تبیین وضعیت ازدواج و تحولات جمعیتی و همچنین احصای چالش‌های اجرایی مراکز در راستای به‌روزرسانی دستورالعمل‌های اجرایی در دستور بوده است. اما آنچه باید به شکل تخصصی در این مراکز مورد توجه قرار بگیرد، این است که فرهنگ، آداب و رسوم و آداب بومی شهرها و مناطق مختلف در الگوهای همسرگزینی نقش مؤثری دارد که باید دیده شوند.
بر اساس این گزارش تحلیلی، اگر شاهد ترویج ارائه خدمات تخصصی و مشاوره‌ای در جامعه در امر همسرگزینی باشیم، شاهد کاهش طلاق، آسیب‌های اجتماعی و روانی در جامعه خواهیم بود؛ چراکه یک جامعه سالم در پی وجود و بقای خانواده‌های سالم و بادوام محقق می‌شود.