سیدمحی‌الدین حسینی ارسنجانی _ شیرازنوین
سیستم آبیاری ایرانیان باستان تا چند دهه اخیر برابر اسناد موجود نشان می‌دهد قنات عاملی برای حفظ و حراست از نعمت خدادی آب و دورماندن آن از تبخیر و نجاسات و حیوانات و مزاحمت‌های انسانی و روشی برای زلالی و خنکی آب بوده است؛ به گونه‌ای که با حفر قنات و لایروبی چند سال یک‌بار آن، می‌توانستیم آب‌ها را تا صدها و بلکه هزاران کیلومتر از مسیرهای گوناگون عبور دهیم. اگرچه دبی آب قنات‌ها در سالیان اخیر به دلیل خشکسالی و کاهش باران‌ها کاهش بسیار یافته، قنات‌ها همواره به عنوان منابع اقتصادی آب در طی قرون و اعصار متمادی، ایران را از خشکسالی‌های مهلک نجات می‌دهند. اگر دبی آب قناتی مثل قنات عایشه (آیشه) در شهرستان ارسنجان فارس در مقایسه با سالیان اخیر بسیار افت کرده، اما همین مقدار آب توانسته باغات انار و مزارع کشاورزی ارسنجان را از تشنگی مفرط نجات دهد. مسائل زیادی باعث خشک شدن قنات‌ها شده که مهم‌ترین آن، لایروبی نکردن به موقع آنها به دلیل نبودکارگران ماهر و مردان سخت‌کوش قدیم است که با عشق و شوروشوق و علاقه، اقدام به این کارها می‌کردند و معمولاً افرادی مؤمن و متدین و دلسوز عمران و آبادانی شهرها و روستاها و محافظت از قنات‌ها بودند. امروزه به دلیل نبود افرادی که در کار لایروبی بوده‌اند، بسیاری از قنات‌های ایران و فارس خشکیده‌اند. اما دومین عامل خشکیدن و نابودی قنات‌ها، حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در ایران و به ویژه فارس است که متأسفانه بسیاری  از آنها در محدوده قنات‌ها حفر شده و موجب خشکیدنشان شده است. این در حالی است که کیفیت آب چاه عمیق نسبت به قنات در بیشتر جاها بسیار متفاوت است و همین عامل، باعث شده آب قنات بسیار گران‌تر از آب چاه عمیق باشد. یک دلیل مهم آن است که آب قنات محصول را تشنه نمی‌کند اما با آب چاه عمیق، محصولات کشاورزی بسیار زود تشنه می‌شود. از نظر علمی، آب قنات در طول مسیری که در کانال‌های زیرزمینی حرکت می‌کند املاح خود را ته‌نشین می‌سازد و در نتیجه، آبی بدون املاح در اختیار زراعت قرار می‌دهد؛ اما آب چاه‌ها علاوه بر اینکه باعث تشنگی محصول می‌شود، موجب گسترش بیابان‌ها و شورشدن زمین‌های کویر شده و بیابان‌‌زایی را به دنبال دارد. دلیل دیگر برتری آب قنات نسبت به آب چاه عمیق آن است که قنات همواره جریان دارد و برای استخراج آب آن، نیاز به برق یا انواع سوخت نیست و اگر مشکلی در مسیر آن رخ ندهد یا حادثه غیرمترقبه‌ای نظیر زلزله و رانش زمین و تخریب به هر دلیل در کار نباشد و لایروبی‌های مرتب صورت پذیرد، همواره و به طور بی‌وقفه در شب و روز و زمستان و تابستان جاری خواهد بود، در حالی که چاه‌ها هزینه‌های بسیاری برای استخراج آب دارند. راز جاودانگی قنات در طول تاریخ ایران نیز شاید در همین نکته نهفته باشد. اما برای تداوم این جاودانگی، همه انسانها باید به حریم قنات‌ها احترام بگذارند و از حفر هرگونه چاه در مسیر آن بپرهیزند. علاوه بر آن، برای بقای این میراث بشریت، قنات‌های موجود باید به طور مداوم مراقبت و لایروبی شود. درمورد قنات‌های تاریخی ارسنجان  نیز باید زمین‌های کشاورزی این منطقه یکپارچه شده و جلوی هدررفت آب‌های قنات را بگیرند. در این صورت، دشت ارسنجان گلستان می‌شود، چون آب شیرین قنات‌ها حتی با روش‌های سنتی دو برابر چاه‌های آب شور محصول می‌دهد. از طرفی، یکپارچه‌سازی زمین‌های ارسنجان و توابع آن، هزینه کشاورزان را به یک‌سوم کاهش داده و به گفته کارشناسان اداره کل کشاورزی فارس، میزان برداشت محصول را حتی تاسه برابر می کند.